အခေါၚ်အရာညးတေၚ်ဂဗုတ် ကေုာံ သက်သဳဂမၠိုၚ်

ပွမစဂရၚ်တေၚ်အမှုဒုဟ်တၚ် ဗွဲသရောပ်

ပါဲနူတၚ်တၟေၚ်လ္ၚဵုတုဲ အမှုဒုဟ်တၚ်မွဲဂှ် မၞိဟ်တီလဝ်ခါန်အမှုဒှ်ဂှ် ညးဂှ်ဒှ်ဒှ် စဂရၚ်တေၚ် ပံက်အမှုမာန်ဒၟံၚ်ရ။⁵

အမှုဒုဟ်တၚ်စောဲလဝ်ဂှ် အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ပိုၚ် ဟွံသေၚ်မ္ဂး အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ဟွံပိုၚ် တန်တဴကဵုၜါဗီုတုဲ စပံက်အမှုဂွံရ။

ယဝ်ရတေၚ်အမှု စၞးညးမွဲမ္ဂး ဒှ်မာန်တှ်ေ မ္ဒးကေတ်လဝ် ပၟိက်ဆန္ဒပူဂဵုမဒးဒုၚ်ဂိကဟောံလဝ်ဍာံဍာံဂှ် ပၟိက်ဇၞော်ကွေံဒၟံၚ်ရ။

အဃောစစောဲဒၟံၚ် အမှုဒုဟ်တၚ်မွဲဂှ် နကဵုညးစောဲအမှုဝွံ သွက်ဂွံဂွံသြန်လေဲ၊ သြန်ဒးဒုၚ်ဂိကဟောံဂှ်လေဝ် မကၠောန်သ္ပမာန်ရ။

ယဝ်ရညးဒးဒုၚ်စောဲစပ်ဂှ် နူကဵုရုၚ်ဂဗုတ် အမှုဒုဟ်တၚ်ကၠးအာ စဳရေၚ်ဂဗုတ်တုဲဂှ် သီုဖျေံထောံဒဏ်သြန် နဒဒှ်ဒုဟ်ဒဏ်မ္ဂး နကဵုညးဂရေၚ်တေၚ်ဝွံ ဂွံအခေါၚ်ဒုၚ်စသိုၚ် ဒကုတ်ဒကဴ ဒဏ်သြန်ဂှ်မာန်ရ။⁹

အခေါၚ်ဒုၚ်စသိုၚ်ဂှ်ဝွံ စရိတ်ရုၚ်ဂဗုတ်သၟးဟွံက သွက်ဒးဒုၚ်ကဟောံလဝ်၊ ဒးဒုၚ်ဂိလဝ်၊ သွက်ဒးဂိကဟောံလဝ်ပရေၚ်စိုတ် ဟိုတ်နူလုတ်လောန်လဝ်အမှုဒုဟ်တၚ်တံလေဝ် မလုပ်အဝေါၚ်ကီုရ။¹⁰

ပွမပလံၚ်ပရိုၚ်ဂရၚ်တေၚ်ကု သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်

ဆေၚ်စပ်ကဵုအမှုရာဇဝတ်မွဲဝွံ ပ္ဍဲကဵုဗဒိုပ်ဗၠာဲသၟိၚ်မကြပ်အိုတ်ကဵု ဒၞာဲမဒှ်လဝ်¹¹  ဟွံသေၚ်မ္ဂး ဒၞာဲဒုဟ်ဖဵုအမှုမဆက်က္တဵုဒှ်ဒၟံၚ်¹² ဂှ် မ္ဒးဂရၚ်တေၚ်မာန်ရ။

ဥပမာ မၞိဟ်မွဲဝွံ ဒးဒုၚ်ထပက်ၜုန်ပ္ဍဲကဵု ပွိုၚ်ဍုၚ်မွဲတုဲ၊ ဟိုတ်နူလွပ်ၜုန်ဂှ် ချိုတ်အာပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်တၞဟ်မ္ဂး အမှုဝွံ ပ္ဍဲပွိုၚ်ဍုၚ်ၜါဂှ် ပွိုၚ်ဍုၚ်လဵုဒှ်ဒှ်မွဲ တေၚ်ဂွံဒၟံၚ် ရ။

ပရူဒဒှ်လက္ကရဴတံဂှ်တှ်ေ တန်တဴအာကဵု အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဂွံ ကေုာံ အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဟွံဂွံ တံဂှ်ရ။

ယဝ်ရ အမှုဂှ် ဒှ် အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဂွံ နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် မ္ဒးပံက်ချူကဵု တၚ်ဂရၚ်တေၚ် ပထမ ဂှ်ရောၚ်။ ¹³

နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်ဝွံ သက်သဳရုမ်မ်ဂပ်ပ်ဟၟဲပုဟ်စှ်ေစိုတ်မ္ဂး ပွမစၟဳစၟတ်ထံၚ်ဗက်အမှုဂှ်ကၠောန်သ္ပရောၚ်ဟွံသေၚ်ရ။ ¹⁴  သက်သဳရုံဂပ်မ္ဂး ဂရၚ်ပ္တီရုၚ်ဂဗုတ်တုဲ ပွမစၟဳစၟတ်ထံၚ်ဗက်ဂမၠိုၚ်ဂှ် သ္ဒးကၠောန်သ္ပရောၚ်။¹⁵

နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် စၟဳစၟတ်ထံၚ်ဗက်အာအမှုဟာ ဟွံစၟတ်ဟာဂှ် မဒးဂရၚ်လဴကဵု ညးတေၚ်အမှု/ညးကဵုပရိုၚ်ရောၚ်။¹⁶

ယဝ်ဒှ်ဒၟံၚ် အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဟွံဂွံ တှ်ေလေဝ် ညးတေၚ်အမှု/ညးကဵုပရိုၚ်ဂှ် မိက်ဂွံဆက်စောဲအမှုမ္ဂး သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်ဂှ် ဒးကေတ်လဝ်စၟတ်သမ္တီ တၚ်ဂရၚ်တေၚ်တုဲ ညံၚ်ညးသ္ဂောံအာတေၚ်ရုၚ်ဂဗုတ်မာန်ဆေၚ်စပ်တံမာန် မဒးပ္ညုၚ်ကဵုရောၚ်။¹⁷

ပွမဂရၚ်ပ္တီတူရူကုရုၚ်ဂဗုတ်

အမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဟွံဂွံ တံဂှ် မဂရၚ်တေၚ်တူရူကုရုၚ်ဂဗုတ်မာန်ရ။¹⁸

နာဲဗ္စာဝွံသ္ဒးကဵုညးဂရေၚ်တေၚ်ယဵုသစာတုဲ စၟဳစၟတ်သၟာန်သၟုက်အာအမှုရောၚ်။¹⁹

တုဲမ္ဂး နကဵုနာဲဗ္စာ -

• ကလေၚ်လှဲကဵုအမှု ကုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် သွက်သ္ဂောံထံၚ်ဗက်စၟဳစၟတ်²⁰
• လှဲကဵုညးဂရၚ်တေၚ် ကုရုၚ်ဂဗုတ်မဆေၚ်စပ်တံ²¹
• သွက်သ္ဂောံဖျေံသ္ဂုတ်သွာတ် ယဝ်ထ္ၜးဟိုတ်ရုံရုံဂပ်ဂပ်ဟွံမာန်မ္ဂး သၠးကၠေံထောံအမှု²² ဟွံသေၚ်မ္ဂး
• သ္ဂောံကေတ်ကာ စဳရေၚ်အမှု ညံၚ်သ္ဂောံကၠုၚ်ရုၚ်ဂဗုတ် ပ္တိတ်လိက်သမ္မာန် ဟွံသေၚ်မ္ဂး ပ္တိတ်လိက် ဝရာန်²³ တံမကၠောန်မာန်ရ။

သ္ၚဳဂၠိပ် တၚ်ယဵုသစာ ညးဂရၚ်တေၚ် ကေုာံ ပွမစၟတ်သၟာန်ထံၚ်ဗက် သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်တုဲဒှ်အာမ္ဂး ယဝ်သက်သဳအထံက်ရုမ်မ်ဂပ်ပ်ဟၟဲမ္ဂး နာဲဗ္စာသၠးကၠေံထောံအမှု မာန်ဒၟံၚ်ရ။²⁴

ယဝ်ရ သ္ဂုတ်သွာတ် သ္ဂောံဆက်စၟဳစၟတ်ကလၚ်အမှုရောၚ်မ္ဂး ညးဂရၚ်တေၚ်ဂှ် မ္ဒးလိၚ်ညးရေၚ်တၠုၚ်သၞောဝ်သွက်ဇကုတုဲ မဆက်ကၠောန်အာမာန်တုဲ ညးရေၚ်တၠုၚ်သၞောဝ်ဂှ်ဝွံ မဒးကၠောန်ဗက် သၟဝ်အကောပ်အကာဲသၞာဲဒဴဥပဒေရောၚ်။²⁵

တၚ်မဒးချပ်ဗွဲတၟေၚ်ဂမၠိုၚ်

အခါဂရၚ်တေၚ်မ္ဂး တၚ်ဂၞၚ်တံညံၚ်သ္ဂောံဍာံဂှ် မဒးစွံသတိဇၞော်ဇၞော်ရောၚ်။ တၚ်ဂရၚ်တေၚ်ပထမ ဟွံသေၚ်မ္ဂး တၚ်ထ္ၜးလဝ်ပ္ဍဲ လိက်ဂရၚ်ပ္တီရုၚ်ဂဗုတ်တူရူတံဂှ် သုၚ်စောဲအာသွက်သ္ဂောံထံက်ဂလာန် ဟွံသေၚ်မ္ဂး သွက်သ္ဂောံစးဂလာန် ကုညးဂရေၚ်တေၚ်အမှု ဟွံသေၚ်မ္ဂး ညးဒးဒုၚ်ဂိကဟောံမမာန်ရ။²⁶

သွက်သ္ဂောံသုၚ်စောဲပ္ဍဲစဳရေၚ်ဂဗုတ်ဂှ် နရန်လဝ်တုဲပလံၚ်နၚ်တၚ်ဂၞၚ်ဗၠေတ်တ်တံမ္ဂးတှ်ေ ဒဏ်ထံၚ်ဒှ်ဒှ် ဒဏ်သြန်ဒှ်ဒှ် ဖျေံဂွံဒၟံၚ်ရ။²⁷

ညံၚ်ညးမွဲသ္ဂောံဒှ်ဒုဟ်သ္ဒးဒုၚ်စဳရေၚ်အမှု ရန်တၟံတုဲ လီဠာန်တိတ်ဟီု၊ ကၠောန်ဗဒှ်ကပေါတ်ဒၟုၚ်သက်သဳပတောံတံမ္ဂး ပူဂဵုဂှ် မဒးဒုၚ်ဒုဟ်ဒဏ်ဇၞော်ဂၠိုၚ်နူဂှ်ရ။²⁸

က္ဆံၚ်စၟတ်သၟာန်ထံၚ်ဗက်ဂှ် မဒှ်က္ဆံၚ် ပ္ဍဲ ကေၚ်ကာစဳရေၚ်အမှုတံမွဲက္ဆံၚ် ကီုရ။³¹  ဒှ်မာန်မ္ဂး ကေတ်အရီုအဗၚ် ညးရေၚ်တၠုၚ်သၞောဝ် ဟွံသေၚ်မ္ဂး ဂကောံဗော်ဥပဒေတံညိ။

ပ္ဍဲအမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဂွံတံဂှ် သက်သဳဟွံရုံဂပ်ပုဟ် သာ်ဝွံသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် စှ်ေစိုတ်မ္ဂး ဟွံဆက်ထံၚ်ဗက်အမှုရ။³² သက်သဳရုံဂပ်မ္ဂး ဂရၚ်ပ္တီရုၚ်ဂဗုတ်တုဲ ပွမစၟဳစၟတ်ထံၚ်ဗက်ဂမၠိုၚ်ဂှ် သ္ဒးကၠောန်သ္ပရောၚ်။³³

နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် စၟဳစၟတ်ထံၚ်ဗက်အာအမှုဟာ ဟွံစၟတ်ဟာဂှ် မဒးဂရၚ်လဴကဵု ညးတေၚ်အမှု/ညးကဵုပရိုၚ်ရောၚ်။³⁴

နကဵုအမိၚ်နာဲဗ္စာဟေၚ် နူကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် ထံၚ်ဗက်စၟဳစၟတ်အာအမှုပရေၚ်ဗၠာဲသၟိၚ်ရပ်စပ်ဟွံဂွံ ဂှ်ရောၚ်။³⁵

နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် သ္ဒးရေၚ်တၠုၚ်ဇၟာပ်ထံၚ်ဗက်စၟဳစၟတ်တံ ဟၟဲကဵုလ္ဇုဲလ္ဇ ဗွဲမမြက်ဇက်ရောၚ်။³⁶

သ္ဂောံသၟာန်သၟုက်ပရူဒဒှ်အမှုဂှ်တုဲ နူကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် ကော်ဗ္စိုပ်ဗ္ဒိုပ်ဗၠာဲသၟိၚ် ကုညးမတီလဝ်ပရူဂှ် မမာန်ရ။³⁷

အဃောထံၚ်ဗက်စၟတ်သၟာန်ဒၟံၚ်ဂှ် နကဵုပူဂဵုမွဲမွဲ ဟီုပ္တိတ်ဏာ နစိုတ်ဆန္ဒညးဂှ် သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်ကီု ညးလဵုကီုမှ အခေါၚ်ဆေဝ်တာဟၟဲရ။³⁸

ယဝ်ရမၞိဟ်မွဲမွဲကၠုၚ်ပ္တိတ်ဟီုသက်သဳ ပ္ဍဲရုၚ်ဂဗုတ်မ္ဂး နကဵုညးကေၚ်ဟီုပ္တိတ်လဝ် ဇရေၚ်သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် တၚ်ဂၞၚ်လဵုဒှ်ဒှ် ကာလစၟဳစၟတ်အမှုပ္ဍဲရုၚ်ဂဗုတ် ကလေၚ်ခၠေဝ်သှ် မာန်ဒၟံၚ်ရ။³⁹

မ္ၚးနူတၚ်တၟေၚ်လ္ၚဵုဂှ်တုဲ တၞးလိက်ဆာဲတၚ်ဂၞၚ်မဟီုပ္တိတ်လဝ်ကုဗၠာဲသၟိၚ်တံဂှ် နကဵုညးဒးဒုၚ်စောဲဂှ် အခေါၚ်ကေတ်မၞုံရ။⁴⁰

ပၟိက်ဒှ်ကၠုၚ်တှ်ေ နကဵုသၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ် ဆက်စၠောံကု ရုၚ်ဂဥုဲ ဒုၚ်သဇိုၚ်တုဲ ကေတ်လိက်ဒုၚ်စဳရေၚ် တၚ်စၟတ်ဂဥုဲဂွံဒၟံၚ်ရ။ သ္ပသာ်ဂှ်တှ်ေ နကဵုညးဒးဒုၚ်ဂိကဟောံဂှ် ဒးဒုၚ်ကၠောန်စၟတ်ဂဥုဲရောၚ်မဒှ်ရ။

ပွမဒုၚ်သက်သဳပ္ဍဲရုၚ်ဂဗုတ်

အခါစဳရေၚ်စၟဳစၟတ်အမှုပ္ဍဲရုၚ်ဂဗုတ်မ္ဂး နအလဵုဇကု ညးဂရၚ်တေၚ် ဟွံသေၚ်မ္ဂး ညးဂိကဟောံဂှ် မဒးတိတ်ဟီုသက်သဳတုဲသီု မဒးသွဟ်ကဵုသၟာန် စပ်ကဵုပရူပရာဒဒှ်အမှုဂှ်ရောၚ်။⁴¹

နကဵုနာဲဗ္စာဝွံ နကဵုလိက်သမ္မာန်ဒှ်ဒှ်၊ ဝရာန်ဒှ်ဒှ်၊ ကဵုဇြဟတ်ဓရိုဟ် ညးတၠသက်သဳနမတ်မွဲ ညံၚ်သ္ဂောံကၠုၚ်ရုၚ် ပ္တိတ်ဟီုသက်သဳဂှ် ဂွံဒၟံၚ်ရ။⁴²

ယဝ်ရအမှုဂှ် ဒှ်အမှုစောဲစပ်လဝ် နတၚ်ဂရေၚ်တေၚ်တုဲ ပ္ဍဲတ္ၚဲချိၚ်လဝ်ရုၚ်ဂှ် အလဵုဇကုညးတေၚ်စိုပ်အမှုဂှ် ဟွံကၠုၚ်မ္ဂး သၠးကၠေံထောံအမှု ဂွံဒၟံၚ်ရ။⁴³

နကဵုညးဒးဒုၚ်စောဲဝွံ အခေါၚ်ကလေၚ်သၟာန်တဴ ကုညးတၠသက်သဳလ္ပာ်ညးစောဲအမှု (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) ကုညးတၠသက်သဳနမတ်မဟီုဒစဵုဒစးဒၟံၚ်ကဵုဇကု ဂှ် မၞုံရ။⁴⁴

တၚ်ဂရၚ်တေၚ်ပထမ ဟွံသေၚ်မ္ဂး တၚ်ဂၞၚ်အပ္ဍဲလိက်ဂရၚ်ပ္တီတူရူကုရုၚ်ဂဗုတ်တံဂှ် သွက်သ္ဂောံထံက်ဂလာန် ဟွံသေၚ်မ္ဂး သွက်သ္ဂောံစှ်ေစး ကုညးတေၚ်အမှု ဟွံသေၚ်မ္ဂး ညးဂိကဟောံဂှ် မသုၚ်စောဲမာန်ရ။⁴⁵

စပ်ကဵုအမှုပလီုပလာ်ကောန်သမ္ဘာညးဂှ် ကုညးဂရေၚ်တေၚ်အမှု ဟွံသေၚ်မ္ဂး ညးတၠသက်သဳနမတ်တံ မဒးဒုၚ်သၟာန် ကုညးဒုၚ်ခၠေဝ်သှ် သၟာန်ဆက်စပ်ကဵုကိစ္စ ဆေၚ်စပ်ကဵုလိၚ် အခိၚ်ကၠာတေံဂှ် မာန်ရ။⁴⁶

ပွမသၟာန်ကုသၟာန် ဟွံထေက်ကြိုက်တံဂှ် နကဵုနာဲဗ္စာ မဆေဝ်တာမာန်ရ။⁴⁷

ပွမဆက်စပ်ကဵု ပရူပရာဒဒှ်အမှုတံဂှ်တုဲ သၟာန်တံဝွံ ဒဒှ်ရ ဖျဝ်ဖျေံဒၟံၚ်ဂုဏ်သိက္ခာ၊ ဟိရိရောၚ် စၟတ်ကေတ်ဂွံမ္ဂး နကဵုနာဲဗ္စာ ဆေဝ်တာကၠေံထောံ သၟာန်တံဂွံဒၟံၚ်ရ။⁴⁸

အခေါၚ်ညးဍုၚ်ကွာန်တံလုပ်ကလၚ်မာန်

နကဵုဥပဒေမဒ္တန်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာတံဂှ် မ္ၚးနူအမှု မစဳရေၚ်ပ္ဍဲရုၚ်ဂဗုတ်ကောန်ၚာ်မပါလုပ်အမှုတၚ်တၟေၚ်လ္ၚဵု တံဂှ်တုဲ ယဝ်စဳရေၚ်အမှုမ္ဂး မ္ဒးစဳရေၚ်ဗွဲဂတမတ်ညးဍုၚ်ကွာန်တံရောၚ်။⁴⁹  ဟီုမွဲနဲမ္ဂး ညးဍုၚ်ကွာန်တံ အခေါၚ်လုပ်ကလၚ်နွံဒၟံၚ်ရ။

ပ္ဍဲဒဒှ်အမှုကောန်ၚာ်သၟတ်တံဂှ်တှ်ေ မ္ၚးနူဂြောဝ်ဂတာကောန်ၚာ် ကေုာံ ညးမဆေၚ်စပ်ကဵုအမှုတူရူတံဂှ်တှ်ေ အခိၚ်စၟဳစၟတ်ဒၟံၚ်အမှု ဂှ် ညံၚ်ဂွိုအ်နွံဒၟံၚ်ပ္ဍဲဖိုၚ်ဂဗုတ်ဂှ် မသောၚ်ကၠေံမာန်ရ။⁵⁰

နကဵုနာဲဗ္စာ ညးမစၟဳစၟတ်စဳရေၚ်ဒၟံၚ်အမှုဂှ် ထေက်ကဵုသ္ဒးသ္ပရောၚ် ညးခယျတှ်ေ အမှုရာဇဝတ်ဗီုလဵုဒှ်ဒှ် ညံၚ်ညးဂမၠိုၚ်ဂွိုအ်လုပ်တိတ်ဂှ် ညးမဆေဝ်တာမာန်ရ။⁵¹

ပ္ဍဲသဇိုၚ်ဒၟံၚ်လ္ၚဵုတံဂှ် ကောန်ၚာ်သၟတ်သၟဝ်အာယုက် ၁၆ သၞာံ မပါလုပ် ကုပူဂဵုမွဲမွဲ ပွမပ္တိတ်ဟီုသက်သဳ နကဵုရုပ်ဒမျိုၚ်(ဗဳဒဳယိုဝ်ကောန်ဖရာန်ဇြေန်)ဂှ် နကဵုနာဲဗ္စာ မကဵုအခေါၚ်မာန်ရ။⁵²

ပ္ဍဲဒၞာဲပ္တိတ်ဟီုသက်သဳ ကေုာံရုၚ်ဂဗုတ်၊ ဖိုၚ်ဂဗုတ် မထ္ၜးဒၟံၚ်တၚ်ပ္တိတ်ဟီုသက်သဳဂှ် ညးဂှ်ညးလဵုမှ ဒးနွံရောၚ်ဂှ် နကဵုနာဲဗ္စာ သ္ဂုတ်သွာတ်တၚ်စၟတ်ကဵုမာန်ရ။⁵³

ပ္ဍဲအမှုမစောဲစပ်လဝ် နကဵုဥပဒေစဵုဒၞာဆေဝ်တာ ပွမကူသာန်သွံရာန်မၞိဟ် ၂၀၀၅ ဂှ် ညးမပ္တိတ်ဟီုသက်သဳပ္ဍဲအမှုတံ ညးဗြဴ၊ ကောန်ၚာ်သၟတ်၊ သၟတ် ညးဒးဒုၚ်ဂိကဟောံတံဂှ် မ္ဒးပ္တိတ်ဟီုသက်သဳ ပ္ဍဲဖိုၚ်ဂဗုတ် ဒၞာဲဂီုကၠီု ညးသ္အာၚ်အခေါၚ်လုပ်တိတ်ဟၟဲဂှ်ရ။⁵⁴

ပွမပၞုက်ဗ္ဒန်ကဵု ကေုာံ ပွမဗဂီုကၠီုဖျေံစိုတ်နွံ

ညံၚ်ညးဂၟၠိုၚ်ဂွိုအ်လုပ်တိတ် ဒၞာဲစဳရေၚ်အမှုဂှ် ဆေဝ်တာလဝ်တုဲ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် -

ပ္ဍဲအမှုဂဗုတ်ကောန်ၚာ်သၟတ်တံဂှ် မ္ၚးနူရန်တၟံဖဵုပရဲကောန်ၚာ်တုဲ တၚ်ဏှ်ပရိုၚ်အမှုတံဂှ် နကဵု နာဲဗ္စာ ဓမံက်ထ္ၜးဟီုပ္တိတ် ပ္ဍဲမဳဒဳယာဟွံဂွံရ။⁵⁵

ပွမဗဂီုကၠီုစပ်ကဵုပူဂဵု ကောန်ၚာ်မဒးဒုၚ်ဂိဆောံလဝ်တံ ကေုာံတၠသက်သဳနမတ်တံမပါလုပ် ပွမဗဂီုကၠီုသ္ဂောံနွံဂှ် နကဵုဥပဒေမဒ္တန်ဒၟံၚ်တံ မကဵုလဝ်အစဵုဒၞာရ။⁵⁶

နကဵု ဥပဒေစဵုဒၞာဆေဝ်တာ ပွမကူသာန်သွံရာန်မၞိဟ် ၂၀၀၅ဂှ် မဒးပၞုက်ဗ္ဒန်ကဵု တၚ်ဏှ်ပူဂဵု ညးဒးဒုၚ်ဂိဆောံဗွဲမဂီုကၠီုဂှ် မကဵုလဝ်အစဵုဒၞာရ။ ဣဂှ်တံဝွံ -

• ညးမဟွံဆေၚ်စပ်တူရူကဵုအမှုတံ ပွမကေတ် လိက်စၟတ်သမ္တီ ရုၚ်ဂဗုတ်ဂှ် မဆေဝ်တာလဝ်ရ။
• ကိုပ်ကၠာဂွိုအ်လလောၚ်ပ္တိတ် တၚ်ဂၞၚ်အမှု သောဲသောဲဗြောဲဗြောဲတံဂှ် မဒးကေတ်အခေါၚ်နူညးတာလျိုၚ်၊ သၞာဲဒဴတံရောၚ်။⁵⁷

ပွမရုပ်သီထောံအမှု

တန်တဴကဵုအမှုဒုဟ်တၚ်ဒးဒုၚ်စောဲလဝ်ဂှ်တုဲ ညးတေၚ်အမှုဝွံအပ္ဍဲအဃောကာလမစၟဳစၟတ်ဒၟံၚ်အမှုဂှ် အခိၚ်ဟွံရုဲ ရုပ်သီကၠေံအမှုမတေၚ်လဝ်ဂှ်မာန်ရ။⁵⁸

အမှုသၠးကဵုဂွံ ကေုာံ အမှုသၠးကဵုဟွံဂွံ သာ်ဝွံမၞုံရ။ အမှုလဵု သၠးကဵုဂွံအမှုလဵုသၠးကဵု ဟွံဂွံတံဂှ် ဗဵုကေတ်ပ္ဍဲ ဂၞန်ခံက်-၂ စပ်ကဵု ဥပဒေပြဝေဏဳရာဇဝတ်ဂှ်ညိ။

အမှုမသၠးကဵုဂွံဂှ်တှ်ေ တန်တဴကဵုအကာဲအရာလ္ၚဵုတုဲ ညးတေၚ်အမှုဂှ် သၠးကဵုအမှု ဂွံဒၟံၚ်ရ။ ပ္ဍဲအမှုလ္ၚဵုတံဂှ် ဟွံဒးကေတ်အခေါၚ်နူ နာဲဗ္စာ သၠးကဵုဂွံဒၟံၚ်ရ။⁵⁹  ဥပမာ ပ္ဍဲဥပဒေ ရာဇသာတ်ဇၞော် ၝောံပိုဒ် ၄၂၆၊ ၄၂၇ ဂှ် ကလေံထောံပလီုထောံကပေါတ် ညးမွဲမွဲ ဗၞတ်ညိညရတှ်ေ မၞိဟ်ဒးဒုၚ်ဂိဆောံဂှ် သၠးကဵု “အမှုပလီုဖဵု” သာ်ဝွံ ဂွံဒၟံၚ်ရ။

အမှုကိစ္စလ္ၚဵုဂှ် နကဵုအမိၚ်နာဲဗ္စာဟေၚ် သၠးကဵုဂွံရ။⁶⁰  ဥပမာ နကဵု ဥပဒေ ရာဇသာတ်ဇၞော် ၝောံပိုဒ် ၃၄၆ တှ်ေ ပွမဒက်ကၠေၚ်လဝ်ဗွဲမပၞုက်ဓလုက် နအဓမ္မတုပ်တဴ အမှုသာ်ဂှ်တှ်ေ နကဵုအမိၚ်နာဲဗ္စာဟေၚ် မသၠးကဵုဂွံရ။

ညးမတေၚ်အမှုဂှ် မဒှ်ကောန်ၚာ်တှ်ေ ညးတာလျိုၚ်နွံလ္တူကောန်ၚာ်ဂှ် စၞးကောန်ၚာ် သၠးကဵုအမှု မာန်တုဲ၊ နကဵုအခေါၚ်အမိၚ်နာဲဗ္စာလေဝ် သၠးကဵုမာန်ရ။⁶¹

ပ္ဍဲအမှုသၠးကဵုဟွံဂွံတံဂှ် နကဵုညးတေၚ်အမှု ပွမရုပ်သီအမှုကၠောန်သ္ပမာန်ရ။ သ္ပသာ်ဂှ်တှ်ေ မဒးကေတ် အခေါၚ် နူသၞာဲဒဴဥပဒေ ကေုာံနာဲဗ္စာစပ်ကဵုအမှုရောၚ်။ ညးမတေၚ်အမှုဂှ်ဟွံသေၚ် နကဵုသၞာဲဒဴဥပဒေဟေၚ် သ္ဒးအာတ် တၚ်ကဵုအခေါၚ်နူ နာဲဗ္စာဂွံရ။⁶²

သောဲသောဲဗြောဲဗြောဲဝွံ ရံၚ်ကေတ်ပ္ဍဲ ဂၠံၚ်တရဴအမှု ကေုာံအခေါၚ်အရာညးဒးဒုၚ်စောဲစပ်တံ ဂှ်ညိ။

ဗီုပြၚ်သွံရာန်မၞိဟ်လဵုမွဲဟွံဟီု ဗၠေတ်မံၚ်ကဵုသၞောဝ် ရောၚ်။ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် လုတ်လောန်ဒုဟ်သွံရာန်မၞိဟ် ကုညးဗြဴကေုာံကောန်ၚာ် သၟတ်သၟဝ်အာယုက် ၁၈ သၞာံတအ်မ္ဂး သာတုဲ ဒးဒုၚ်ကဵုဒုဟ်ဒဏ်သ္ကာတ်မြဟ်မာန်ရောၚ်။⁶³

နကဵုညးဒးဒုၚ်သွံရာန်မၞိဟ်တံဝွံ ဟိုတ်နူဒးဒုၚ်ကဵုဇြဟတ်ဓရိုဟ်ဗွဲအဓမ္မတုဲ လုတ်လောန်အာအမှုဒုဟ်တၚ်တံဂှ် အခေါၚ်ကေတ်ကာဟွံမွဲရ။⁶⁴

ညးဒးဒုၚ်သွံရာန်မၞိဟ်ဝွံအာစိုပ်ဒပ်ဗၠာဲသၟိၚ်စဵုဒၞါပရေၚ်သွံရာန် မၞိဟ် မဒက်ပ္တန်လဝ်အတိုၚ်ဥပဒေစဵုဒၞါဆေဝ်တာ ပွမကူသာန်သွံရာန်မၞိဟ် ၂၀၀၅ ဂှ် ကဵုပရိုၚ်ဂရေၚ်တေၚ်မာန်ရ။

အပ္ဍဲကာလမရေၚ်တၠုၚ်မံၚ်ကိစ္စဂဗုတ်ဂှ် ဒးမၚ်မွဲစဵုဒၞါကဵု တၚ်နၚ်ပၞုက်ဗ္ဒန်ကဵု ညးဒးဒုၚ်သွံရာန် အတိုၚ်ဗွဲသၟဝ်ဝွံရောၚ်။

• ညးဟွံဆေၚ်စပ်ကဵုအမှုဂဗုတ်တူရူတအ်မ္ဂးပွမကေတ် တၚ်နၚ်လိက်စၟတ်သမ္တီ ရုၚ်သၞောဝ်ဓဝ်ဂှ် မ္ဒးဆေဝ်ဒဝ်လဝ်ရောၚ်⁶⁵
• ညးဟွံဆေၚ်စပ်ကဵုအမှုဂဗုတ်တူရူတအ်မ္ဂးပွမကေတ် တၚ်နၚ်လိက်စၟတ်သမ္တီ ရုၚ်သၞောဝ်ဓဝ်ဂှ် မ္ဒးဆေဝ်ဒဝ်လဝ်ရောၚ်⁶⁶
• ညးဗြဴ၊ သၟတ်ကောန်ၚာ်၊ သၟတ် ညးဒးဒုၚ်ဂိကဟောံ ဂှ် မဒးတိတ်ဟီုသက်သဳ ပ္ဍဲဖိုၚ်ဂဗုတ် ဒၞာဲဂီုကၠီု ညးသ္အာၚ်အခေါၚ်လုပ်တိတ်ဟၟဲရ။⁶⁷

ညးဒးဒုၚ်သွံရာန်မၞိဟ်တအ်ညံၚ်သ္ဂောံစောဲ အမှုဓမ္မဝတ် လ္တူညးမသွံရာန်လဝ်ဇကုဂှ်ကီု၊ ညံၚ်သ္ဂောံဂွံအရီုဗၚ်စပ်ကဵုပရေၚ်ထက်ယုက် ကေုာံဂဥုဲဇဗကီု၊ ဒၞာဲဇူဒီု မွဲချိုန်ခဏ ကေုာံ အရီုဗၚ်ပရေၚ်မၞိဟ်တၞဟ်ဟ်တအ်ဂှ် ကေတ်တဴမာန်ရ။⁶⁸

ဂကောံဗဟဵုမဒက်ပ္တန်လဝ် နကဵုဥပဒေစဵုဒၞါဆေဝ်တာပွမကူသာန်သွံရာန်မၞိဟ် ၂၀၀၅ ဂှ် မဒှ်ဂကောံ သွက်သ္ဂောံစဵုဒၞါကဵုဂုဏ်သိက္ခာသၟတ်၊ ကောန်ၚာ်သၟတ်၊ ညးဗြဴ ဒးဒုၚ်သွံရာန်လဝ်တအ်ကေုာံသွက်သ္ဂောံကဵုပရေၚ်စဵုဒၞါဂီုကၠီု ပရေၚ်စိုတ်၊ ပရေၚ်ကာယဂှ်သ္ဒးဒုၚ်ကဵုလဝ်တာလျိုၚ် ဗွဲတၟေၚ်ရောၚ်။⁶⁹

သ္အာၚ်နူပွမစောဲဂဗုတ် နကဵုအမှုရာဇဝတ်ဂှ် နကဵုဂၠံၚ်တရဴဗီုပြၚ်တၞဟ်ခြာပွမလွဳလွတ်ဂှ်လေဝ် ဂၠိုက်ဂၠာဲမာန်ရ။ ဥပမာ -

• နကဵုညးဒးဒုၚ်ဆောံဂိတအ်စောဲအမှုဓမ္မဝတ်တုဲ ပရေၚ်ဇကုဒးဒုၚ်ဂိဆောံတံဂှ် အာတ်မိက်သြန်လေဲမာန်ရ။⁷⁰
• ပွမစကာကဵုကၠောန်နနဲအဓမ္မတံဂှ် တေၚ်စိုပ်ကု သၞာဲဒဴဆက်ဆောံ ဂကောံဗော်သၟာကမၠောန်ဍုၚ်သ္အာၚ်ဗဟဵု (ILO) မမာန်ရ။ နကဵုညးဒးဒုၚ်ဂိဆောံတံဝွံ ဟွံဒးဂွိၚ်ဖေက်ကဵု ပွမဒးဒုၚ်ကလေၚ်စောဲအမှု၊ ဒးဒုၚ်ပလီုပလာ်ကဵုဒဒိုက် ဟွံသေၚ်မ္ဂး ဒးဒုၚ်ကလေၚ်ပၠန်ပ္ကီုကဵု နနဲမွဲမွဲတံဂှ်တုဲ အခေါၚ်အာတ်မိက်ကေတ် သြန်လေဲမွဲမွဲ မာန်ဂှ်ကဵုလဝ်အခေါၚ်အရာရ။

သၞာဲဒဴဗၠာဲသၟိၚ်မွဲတၠ ယဝ်ရလုတ်လောန်အာပရေၚ်ကိစ္စ အတိုၚ်သၟဝ်တေံမ္ဂး နကဵုဥပဒေ ထိၚ်ဒဝ်စေဝ်ပၞောန်ဒပ်ဗၠာဲသၟိၚ် ဒးဒုၚ်ကေတ်ကာမာန်ရောၚ်။

• နအလဵုဝတ်တာလျိုၚ်ကဵုဇကု ဒးကေတ်ကာ ဒးကၠောန်သ္ပဂှ် ဟွံကၠောန်၊ (ဟွံသေၚ်မ္ဂး) တမ်ဟိုတ်ရုံရုံဂပ်ဂပ်ဟၟဲမွဲသာ် ပ္ဍဲအရာ ကေတ်ကာကၠောန်သ္ပဂှ်⁷¹
• မၞိဟ်ဒးရပ်ထိၚ်အတိုၚ်ဥပဒေဂှ်ဟွံရပ်ထိၚ်မွဲသာ် လီုလာ်တာလျိုၚ်ပေၚ်ၚ်ကီု။⁷²
• နရန်လဝ်နွံနွံဟွံသေၚ်မ္ဂး တၚ်ထ္ၜးဟိုတ်ဖဵုယုတ္တိနွံနွံဟွံဒှ်မွဲသာ် နဒဒှ်သက်သဳ ဟွံကၠုၚ်စိုပ်ရုၚ်ဂဗုတ် လီုလာ်တဴကီု။⁷³
• နပွမသုၚ်စောဲတဴမအရေဝ်ဝေါဟာဘပဠ ဟွံသေၚ် ဟွံသ္ပဂရုကဵုရုၚ်ဂဗုတ်တုဲ လုပ်ပထုဲတဴကိစ္စဂဗုတ်မ္ဂး အာစိုပ်ဒဒှ် ပွမဟွံသ္ပဂရုကဵုရုၚ်သၞောဝ်ဓဝ်ကီု၊⁷⁴
• ပွမဗက်စအဂတိ၊ ပွမကဵုကေတ်လာဘ်ဗဇဴကီု။⁷⁵
• ပွမတက်ပလီုစဵုဒၞါဟွံသေၚ်မ္ဂး ပလီုပလာ်ညးမဒှ်သက်သဳမာန် ကေုာံ စိုပ်ကဵုပွ လီဠာန်တၚ်နၚ်တုဲ ချူစုတ်လဝ် ပ္ဍဲလိက်စၟတ်သမ္တီဗၠာဲသၟိၚ်တအ်ကီု။⁷⁶

နကဵုနာဲဗ္စာဂမၠိုၚ်ကီု၊သၞာဲဒဴဥပဒေဂမၠိုၚ်မပါလုပ် ညးဒုၚ်ကာညးဍုၚ်ကွာန်ဂမၠိုၚ်တံ ပွမဒုၚ်တဲကေတ်လာဘ်ဗဇဴ၊ ပွမဘပဠ အာတ်ကေတ်ကေုာံ သုၚ် စောဲအဝဵုအာဏာနနဲဗၠေတ်တုဲပ္တိတ်ဖဵုပရဲပူဂဵုနွံမ္ဂး တေၚ်ကဵုကဝ်မယှေန်ပလီုသရိုဟ်ပရေၚ်ပွမဗက်စအဂတိ (ACC) မာန်ရောၚ်။⁷⁷

ညးမဂရေၚ်တေၚ်ဝွံ တၚ်နၚ်ဇကုမတေၚ်လဝ်ညံၚ်သ္ဂောံနွံကဵုသက်သဳမခိုၚ်ကၠိုက်ဂှ် လ္ပာ်ညးမတေၚ်လဝ်တအ် ဒးပ္တိုန်ထ္ၜးမာန်ရောၚ်၊ ကာလဂှ်မှဂွံတိတ်ဗၠးနူပွမဒးဒုၚ်က္လေၚ်စောဲအမှု စပ်ကဵုအမှုဗ္ဒေက်ဖျဝ်ဂုဏ်သိက္ခာပူဂဵုဟွံသေၚ်မ္ဂး နကဵုဂၠံၚ်တရဴ ဥပဒေတၞဟ်သ္အာၚ်တအ်မာန်ရောၚ်။⁷⁸

• ဥပဒေပလီုသရိုဟ်ပွမဗက်စအဂတိ (၂၀၁၃) (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ် ၂၀၁၆၊ ၂၀၁၇)။
• ဥပဒေစဵုဒၞာဆေဝ်တာပွမကူသာန်သွံရာန်မၞိဟ် ၂၀၀၅
• ဥပဒေကောန်ၚာ်သၟတ် ၂၀၁၉
• (၂၀၀၈) တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်
• ဥပဒေအမှုဟွံသ္ပရဴဂဴကု ရုၚ်ဂဗုတ် ၂၀၁၃
• ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ
• ဥပဒေပြဝေဏဳဓမ္မဝတ်
• စံၣ်ညီၣ်ကွီၢ်တဖၣ်အလံာ်ဟံးဃာ်
• အာတ်ဥပဒေဒၟုၚ်သက်သဳ(၁၈၇၂) (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ် ၂၀၁၅)
• ဥပဒေထိၚ်ဒဝ်စေဝ်ပၞောန်ဒပ်ဗၠာဲသၟိၚ်ညးဍုၚ်ကွာန် (၁၉၉၅)
• ရာဇသာတ်ဇၞော် (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ် ၂၀၁၉၊ ၂၀၂၁)
• လိက်သ္ကေံတဲဗၠာဲသၟိၚ်
• ဥပဒေပလီုသရိုဟ်ကမၠောန်ဗြဴစရာဲဍုၚ် ၁၉၄၉ (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ် ၁၉၉၈)