တၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤဟီၣ်ခိၣ်ခီဖျိလၢပဒိၣ်ပၦၢ်
လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အတၢ်ဘၣ်ဘျူးအဂီၢ် ပဒိၣ်ပၦၢ်ၦၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤတဖၣ်ဟံးန့ၢ်က့ၤဟီၣ်ခိၣ်လၢကမၤထီၣ် အတၢ် သုးတၢ်ကျဲၤတဖၣ်အဂီၢ်သ့န့ၣ်လီၤ. ဟံးန့ၢ်ဝဲတစိၢ်တလီၢ်မ့ၢ်ဂ့ၤ၊ ဟံးန့ၢ်ဝဲထီဘိမ့ၢ်ဂ့ၤသ့ဝဲဒီးတၢ် ဟံးန့ၢ်က့ၤဟီၣ်ခိၣ်အံၤ န့ၣ်တၢ်ကွဲးနု၁် ဆူပဒိၣ်အစရီပူၤ အိၣ်တအိၣ်န့ၣ်တမ့ၢ် တၢ်လၢအကါဒိၣ်ဘၣ်န့ၣ်လီၤ.25 တၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်တစိၢ်တလီၢ်န့ၣ်တကြၢးအါန့ၣ် ၃ နံၣ် ဘၣ်န့ၣ်လီၤ26
ဖဲ ၁၈၉၄နံၣ် တၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်အတၢ်စံၣ်ညီၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီပူၤန့ၣ်တၢ်ပ၁်လီၤဃ၁် တၢ်ဘျၢ လီၤတံၢ်လီၤဆဲး လၢအဘၣ်ဃးဒီး ပဒိၣ်အတၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်အကျိၤအကျဲဒ်ဖိးသဲးစးအတၢ်သိၣ် တၢ်သီ အသိးတဖၣ်န့ၣ်လီၤ. ဘၣ်ဆၣ်ဒီး လၢတၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်လၢဂ့ၢ်ဂီၢ်အူ အတၢ်အိၣ်အသးအဖီသိၣ် တၢ်ဘျၢလၢတၢ်ပ၁်လီၤဆီအီၤ အိၣ်ဝဲန့ၣ်လီၤ.27
- ပဒိၣ်ပၦၢ်တဖၣ်ကဘၣ်ဆှၢ တၢ်ဒုးသ့ၣ်ညါတၢ်ကစီၣ် ဆူၦၤလၢအဘၣ်ဘျူးဘၣ်ထွဲဒီးဟီၣ်ခိၣ်တဂၤအံၤ အအိၣ်လၢ တၢ်ကဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်အဂ့ၢ်န့ၣ်လီၤ.28 တၢ်ဆှၢတၢ်ကစီၣ် ဒ်သိးအံၤန့ၣ် တၢ်ကဘၣ်ဆှၢဆိ တၢ်ကစီၣ်ဆူ ၦၤလၢအအိၣ်ဖဲဟီၣ်ခိၣ်အံၤအပူၤ အအိၣ်တချူးလၢ တၢ်လဲၤနုၢ်လီၤဆူ ဟီၣ်ခိၣ်လီၢ်ကဝီၤအံၤ အပူၤ န့ၣ်လီၤ.29
- တၢ်မ့ၢ်အဲၣ်ဒိးတြီဃ၁်က့ၤတၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်အံၤန့ၣ် တၢ်ကွဲးတီၣ်ထီၣ်တၢ်တြီဃ၁်ထီဒါလံ၁်သ့ဝဲန့ၣ်လီၤ.30 ၦၤလၢအတြီတၢ်တဂၤလိၣ်ဝဲဒၣ်လၢ အကဟ့ၣ်လီၣ် တၢ်အုၣ်အသးလၢ အဘၣ်ဃးဒီး အတၢ်ဒိးပၢ ဟီၣ်ခိၣ်ခွဲးယ၁်ဒီးတၢ်ဆိးကါတ့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်အံၤအဂ့ၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ.
- မ့ၢ်သးအိၣ်တြီဃၢ်ထီဒါ ဒံးဝဲဆူညါန့ၣ်ဒီး တၢ်ဂ့ၢ်လိၢ်တမံၤအံၤန့ၣ်တၢ်တီၣ်ထီၣ်အီၤ လၢကျဲအလိၤအဘၣ်ဆူ ကွီၢ်ဘျီၣ်ပူၤ ဒီးတြီဃ၁်ထီဒါက့ၤဝဲသ့န့ၣ်လီၤ.31
- တၢ်ဟံးန့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဂ့ၢ်အံၤ တၢ်ဃုန့ၢ် အစၢဒီးမၤအီၤလၢကျဲအဂုၤအဂၤသ့ဝဲ စ့ၢ်ကီးန့ၣ်လီၤ.ၦၤ မၤစၢၤမၤ ဂ့ၤတၢ်လၢ အဘၣ်ထွဲဒီး တၢ်သိၣ်တၢ်သီ, ၦၤလူၦၤကညီအတၢ်ရ့လိၢ်ဘၣ်ထွဲကရၢတဖၣ် မၤစၢၤတၢ်သ့ဝဲခီဖျိ တၢ်တၢၣ်ထီၣ် တၢ်ဂ့ၢ်တၢ်ကျိၤမ့ၢ်ဂ့ၢ် တၢ်ဃ့က့ၤတၢ်တူၢ်ဘၣ် အတၢ်လိးက့ၤတဖၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤန့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဃ့က့ၤစ့လိးက့ၤခီဖျိလၢ ပဒိၣ်ပၦၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤဟီၣ်ခိၣ်အဃိ
ဒ်အိၣ်ဒီး တၢ်သိၣ်တၢ်သီအသိး ပဒိၣ်ပၦၢ် မ့ၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး ကဘၣ်ဟ့ၣ်က့ၤစ့လိးက့ၤ သၦၢ် ကတၢၢ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်အံၤအဂီၢ်ဆူ ၦၤလၢအကြၢးဒိးန့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်အံၤ အဘျူးဒီး အတၢ်ခွဲးတၢ်ယ၁်တဖၣ်အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်မ့ၢ်တဘၣ်သူၣ်ဘၣ်သးဒီး တြီဃ၁်ထီဒါ စ့လိးက့ၤ လၢပဒိၣ်ပ၁်နီၣ်ဃးတမံၤအံၤန့ၣ်ဒီးစ့လိးက့ၤအံၤ တၢ်ကဒွးဒီး ပ၁်နီၣ်လီၤက့ၤအီၤလၢကွီၢ်ဘျီၣ်န့ၣ်လီၤ.32 လၢတၢ်ကပ၁်နီၣ် စ့လိးက့ၤအဂီၢ် တၢ်ကဘၣ်ဒွး န့ၢ်အီၤဒီး ကဒိးသန့ၤ အသး လၢတၢ်ဂ့ၢ်လၢလ၁်တဖၣ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
- ဖဲတၢ်ထုးထီၣ်ဟ့ၣ်လီၤလံ၁်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါတၢ်ကလုၢ်အနံၤဟီၣ်ခိၣ်အံၤ အၦ့ၤ
- တၤသူတၤသၣ်ဒီး တၢ်ပီးတၢ်လီအဂုၤဂၤ အတၢ်ဘၣ်ဒိဟးဂီၤ
- တၢ်သုးလီၢ်အတၢ်လၢ၁်ဘူၣ်လၢ၁်စ့ၤတဖၣ်န့ၣ်လီၤ
ဒ်၂ဝ၁၂နံၣ် ဟီၣ်ခိၣ်စံ၁်ပျီ အတၢ်သိၣ်တၢ်သီအိၣ်အသိး ပဒိၣ်ပၦၢ်ကဘၣ်ဟ့ၣ်စ့လိးက့ၤအံၤဆူၦၤလၢ အဘၣ် တၢ်ဟံးန့ၢ် အဟီၣ်ခိၣ်အအိၣ် ဒ်သိးအသုတဘၣ်ဒိတူၢ်ဘၣ်တၢ်န့ၣ်လီၤ .33
တၢ်ဟံးန့ၢ်ကွံ၁် ဟီၣ်ခိၣ်ခီဖျိလၢတၢ်ပနံ၁်တၢ်ကၤအတၢ်ကရၢကရိ
လၢထံဖိကီၢ်ဖိတဖၣ် အတၢ်ဘၣ်ဘျုးအဂီၢ် ပဒိၣ်ပၦၢ်တဖၣ်မ့ၢ်ဟ့ၣ်ခွဲးဟ့ၣ်ယ၁်ဒီးတၢ်ပနံၢ်တၢ်ကၤ အတၢ်ကရၢကရိ ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်သ့န့ၣ်လီၤ.34 (Land Acquisition Act (1894) §38)
ခီဖျိတၢ်ပနံၢ်တၢ်ကၤ အတၢ်ကရၢကရိ အတၢ်ဟံးန့ၢ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်အံၤန့ၣ်အဝဲသ့ၣ် ကဘၣ် ဒိကနၣ် လူၤပပိ၁်ထွဲ ပဒိၣ်ပၦၢ် အတၢ်မၤအကျိၤအကျဲ၊ အလံ၁်ဘိးဘၣ်သ့ၣ်ညါ တၢ်ကလုၢ်တဖၣ်ခဲလၢ၁်လၢအဘၣ်ထွဲဒီး တၢ်ဟံးန့ၢ်ကွံ၁် ဟီၣ်ခိၣ်အဂ့ၢ်အံၤန့ၣ်လီၤ.
လၢတၢ်ကတြီဆၢထီဒါက့ၤတၢ်ဟံးန့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်အံၤအဂီၢ် တၢ်ကွဲးတီၣ်ထီၣ်လံ၁်, တၢ်တြီဆၢထီဒါလံ၁်န့ၣ်တၢ်ကဘၣ် ဆှၢထီၣ်အီၤခီဖျိ ဆူဝ့ၢ်ပူၤလီၢ်ကဝီၤ ဒူသဝီအၦၤန့ၢ်စိန့ၢ်ကမီၤလၢအဘၣ်ဃးဒီး တၢ်ပၢဆှၢသုးကျဲၤတၢ်တဖၣ် အအိၣ်သ့န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ဟံးန့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်အံၤ မ့မ့ၢ်တၢ်လၢအဘၣ်ဃးဒီး သုးအတၢ်ပၢဒီး တၢ်တၢၣ်ထီၣ်အလံ၁်ပတံအံၤကဘၣ် ဟ့ၣ်ထီၣ်ဝဲဆူ ကီၢ်စၢဖှိၣ်အပတီၢ်လီၢ်ခၢၣ်သးကမံးတံ၁်လၢ အဘၣ်ထဲဒွီး တၢ်ကွၢ်ကဒါသမံသမိးက့ၤဟီၣ်ခိၣ်စံ၁်ပျီဒီး ဟီၣ်ခိၣ် အဂုၤ ဂၤလၢတၢ်ဟံးန့ၢ်အီၤတဖၣ် အအိၣ်န့ၣ်လီၤ.
တၢ်ပနံ၁်တၢ်ကၤ အတၢ်ကရၢကရိဒီး ၦၤဘၣ်မူဘၣ်ဒါတဖၣ် မ့ၢ်လီၤတူၢ်လၢကမၤတၢ်ဒ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီအသိးန့ၣ်ဒီး တၢ်ဆှိးထီၣ်ကဒါက့ၤအဝဲသ့ၣ်လၢ ကွီၢ်မ့ၣ်မ့ၢ်ဂ့ၤ တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါ ပတၢ် တၢ်သိၣ်တၢ်သီမ့ၢ်ဂ့ၤသ့န့ၣ်လီၤ.
အဒိ- ၦၤတဂၤလၢကမၤပျံၤမၤဖုး တၢ်အဂီၢ် လၢကမၤတရီတပါ တၢ်အဂီၢ် (မ့တမ့ၢ်) လၢကမၤတံ၁်တ၁်ၦၤ အသးအဂီၢ် လဲၤနုၢ်ဆူ ၦၤတဂၤဂၤအတၢ်ပၢအပူၤ မ့ၢ်ဂ့ၤ? မ့တမ့ၢ် လဲၤနုၢ်ဝဲဒီးအိၣ်ဆိးထီဒါဘၣ်တၢ်သိၣ်တၢ်သီန့ၣ်ဒီး တၢ်မၤဒ်သိးအံၤန့ၣ်မ့ၢ်ကွီၢ်မ့ၣ်တမံၤန့ၣ်လီၤ.35
တၢ်မၤဟးဂီၤမၤဘၣ်ဒိ ၦၤဂၤအတၢ်န့ၣ် မ့ၢ် ကွီၢ်မ့ၣ်တမံၤန့ၣ်လီၤ.36 ဒ်သိး ကဒိးန့ၢ်က့ၤ တၢ်လိးက့ၤစ့၊ တၢ်ဘၣ်ဒိဘၣ်ထံးဘူးလဲအဂီၢ်လိၣ်ဝဲလၢ တၢ်ကဆှိးထီၣ်တၢ်ပနံ၁် တၢ်ကၤအတၢ် ကရၢကရိအံၤ ဒ်တၢ်လုၢ်သ့ၣ်ခါပတ၁် တၢ်သိၣ်တၢ်သီတမံၤသ့န့ၣ်လီၤ.
