ၾိင်ႈမိူင်းတီႈလိၼ်ႁႆႊၼႃး

ပိူင်ယႂ်ႇသုတ်း လွင်ႈလူဝ်ႇလႆႈႁဵတ်း တွၼ်ႈတႃႇ ႁေႉၵင်ႈ သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ် တီႈလိၼ်တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈတၢင်ႇသၢႆမၢႆ လူင်းမၢႆၽၢင် တီႈၽူႈမီးဢၢမ်းၼၢတ်ႈ၊ တီႈလုမ်းဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵၢၼ်တၢင်ႇမၢႆၽၢင်တီႈလိၼ် ၸွမ်းၼင်ႇမၢႆမီႈၼၼ်ႉ ပေႃးလူင်ႇပွင်ႇၸိုင်ႈၶဝ် သိမ်းၼင်လိၼ်ၼႆ တီႈလိၼ်ႁဝ်းၼၼ်ႉ ၶဝ်သိမ်းပႃးသေတႃႉၵေႃႈ ႁဝ်းမီးသၢၵ်ႈသေႇ တႃႇလႆႈငိုၼ်းၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၶိုၼ်း လႄႈ တႃႇလႆႈၶိုၼ်းတီႈယူႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဢိင်ၼိူဝ် လိၼ်ဢၼ်ႁဝ်းမီးဝႆႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်လိၼ်မဵဝ်းႁိုဝ်ၼႆသေ လွၵ်းလၢႆး တၢင်ႇမၢႆၽၢင်ၵေႃႈ တေပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်ဝႆႉ။ လိၼ် ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵမ်ႉပႃႈၼမ်တႄႉ

• လိၼ်ဝဵင်း လႄႈ လိၼ်မူႇဝၢၼ်ႈ
• လိၼ်ႁႆႈၼႃး
• လိၼ်ပႃႇမႆႉ
• လိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဢၼ်ဢမ်ႇၼႄဝႆႉၼႂ်းတွၼ်ႈၼႆႉတေႉ ပဵၼ်လိၼ်တၢင်ႇမဵဝ်း မိူၼ်ၼင်ႇ လိၼ်တပ်ႉဝဵင်း လႄႈ တီႈလိၼ်တပ်ႉတင်းလၢႆ၊ လိၼ်သႃႇသၼႃႇ၊ လိၼ်ဢၼ်မီးမေႃႇႁေႈ လႄႈ လိၼ်ပူႇမွၼ်ႇၼၢႆးယႃႈပိူင်ႇဝႆႉမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

သင်ၶႂ်ႈႁူႉဝႃႈ တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ မီးဝႆႉလိၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼႆ ႁႂ်ႈၵႂႃႇၸွပ်ႇထၢမ်တူၺ်း တီႈၽူႈမီးၸၼ်ႉၸေႈဝဵင်း ၸိူဝ်းၵပ်းၵၢႆႇၸွမ်းတီႈလိၼ် ၼၼ်ႉလႆႈ။

• တွၼ်ႈတႃႇၵူၼ်းၸိူဝ်းလႆႈဝႆႉ ဝႂ်ၶႂၢင်း တႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်းတီႈလိၼ် သဵၼ်မၢႆၽၢင် ၼင်လိၼ်ဢၼ်တၢင်ႇဝႆႉၼၼ်ႉ မုၵ်ႉၸုမ်းၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် ၸေႈဝဵင်းၶဝ် ၵေႃႉၵဵပ်းသိမ်းဝႆႉ။
• ႁွင်ႈၵၢၼ်ၽၢႆႇပႃႇမႆႉၼၼ်ႉ ထိင်းသိမ်း သဵၼ်ႈမၢႆပႃႇမႆႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ ၶဝ်ႈ ပႃးၼင်လိၼ် ဢၼ်မုၵ်ႉၸုမ်း တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းမိူင်းၸႂ်ႉဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
• ဝဵင်းတႃႈၵုင်ႈ၊ ဝဵင်းလိူဝ်ႇ လႄႈ ၼႄႇပျီႊတေႃႇၸိူဝ်းၼႆႉသမ်ႉ ၸုမ်းပွင်ႇၵၢၼ်(ၶွမ်ႇမတီႇ)ၽၢႆႇၸီႊပိၼ်ႊ ဢမ်ႇၼၼ် ၵွင်ႊၸီႊ ဢၼ်ၵွင်ႉၵၢႆႇၸွမ်း တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ထိင်းသိမ်းဝႆႉ သၢႆမၢႆတီႈလိၼ် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

လိၼ်ဝဵင်း လႄႈ လိၼ်မူႇဝၢၼ်ႈၵမ်ႉပႃႈၼမ်တေႉ ပဵၼ်လိၼ် ဢၼ်မီးၵရၢမ်ႇ တင်းၼမ်ယဝ်ႉ။ ဢၼ်မီးၽၢႆႇၼွၵ်ႈဝဵင်းၼၼ်ႉ မီးဝႆႉ လိၼ်မူႇဝၢၼ်ႈယဝ်ႉ။

လိၼ်ဝဵင်း လႄႈ လိၼ်မူႇဝၢၼ်ႈ တင်းၼမ်တေႉ ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် ၵူႈလွင်ႈလွင်ႈ၊ ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် တီႈလိၼ် သူၼ်ႁႆႈၼႃး လႄႈ ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇဢဝ်သၢႆမၢႆ ၶဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၸတ်းၵၢၼ်ဝႆႉယဝ်ႉ။

လိၼ် တီႈတႃႇၵုင်ႈ လႄႈ တီႈဝဵင်းလိူဝ်ႇၼၼ်ႉ ၸုမ်းပွင်ၵၢၼ် ၶွမ်ႇမတီႇၽၢႆႇၸီႊပိၼ်ႊၶဝ် ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းၸတ်းၵၢၼ်ဝႆႉ။ လိၼ်တီႈ ၼေႇပျီႇတေႃႇတႄႉ ၵွင်ႊၸီႊၼေႇပျီႇတေႃႇ ၶဝ် ၸတ်းၵၢၼ်ဝႆႉယဝ်ႉ။

သၢႆမၢႆတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ထတ်းၸႅတ်ႈတူၺ်း တီႈလုမ်းဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်း မိူၼ်ၼင်ႇ တီႈလုမ်းပွၵ်ႉ၊ လုမ်းၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် ၼႂ်းမူႇဝၢၼ်ႈ လႆႈ။

တႃႇၵႅတ်ႇၶႄ သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ် လွင်ႈတီႈလိၼ် တႃႇႁႂ်ႈမၼ်ႈၵႅၼ်ႇၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈၵႂႃႇႁဵတ်း လွင်ႈၵိၼ်ၵႅၼ်ႇဝႆႉ၊ လူဝ်ႇၶၢႆႉ သႂ်ႇၸိုဝ်ႈ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင်ဝႆႉ ၸႃႉၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉ တီႈႁွင်ႈၵၢၼ် ၶွမ်ႇမတီႇ ၽၢႆႇၵဵဝ်ႇၶွင်ႉ ဢမ်ႇၼၼ် ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် ၼင်လိၼ်သူၼ် ႁႆႈၼႃး လႄႈ ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇသဵၼ်မၢႆ ၸိူဝ်ႈၼႆႉယဝ်ႉ။ ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း ဢၼ်လႆႈဢမူၺ်ႇ ဝႆႉတီႈ မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ထုၵ်ႇလီၶၢႆႉ သႂ်ႇၸိုဝ်ႈဝႆႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင် ယဝ်ႉ။

ပေႃးတေတၢင်ႇမၢႆၽၢင် လိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး ၼႆ ၶေႃႈမုၼ်းဢၼ်ထုၵ်ႇလီမီးဝႆႉၼၼ်ႉ

ၵေႃႉတေယိုၼ်ႈတၢင်ႇမၢႆၽၢင်တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႇမီး ၶေႃႈမုၼ်းတဵမ်ထူၼ်ႈ ၸွမ်းၼင်ႇဢၼ်ၼႄဝႆႉ ပႃႈတႂ်ႈၼႆႉ။⁵

• တေလႆႈပဵၼ် ၵူၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ။
• ဢႃႇယု တေလႆႈတဵမ် 18 ပီႊ။
• တေလႆႈပႃးၼႂ်း သဵၼ်ႈမၢႆ မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်း။
• တေလႆႈမီးၵူၼ်းၵမ်ႉယၼ်ပၼ်တႃႇသွၼ်ၵေႃႉ၊ သွင်ၵေႃႉၼၼ်ႉ တေလႆႈပဵၼ်ၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ် မီးတီႈလိၼ် ႁိမ်းတီႈလိၼ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇ ယဝ်ႉၵေႃႈ တေလႆႈမီးၽိုၼ်လိၵ်ႈ ၵမ်ႉယၼ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၶွင်ႉၼႂ်းပွၵ်ႉ လႄႈ ၽူႈၸတ်းၵၢၼ်မူႇဝၢၼ်ႈ။

လၢႆးႁဵတ်းလၢႆးသၢင်ႈ

မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈသူၼ်ႁႆႈၼႃး ၼၼ်ႉ ၼႄဝႆႉ တေလႆႈႁဵတ်းၸိူင်ႉႁိုဝ် တႃႇတေမီးသုၼ်ႇလႆႈဝႂ် ၸႂ်ႉတီႈလိၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။⁶

1. ၵႂႃႇ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇ ဝႂ် (ပူင်ႇၸၢၼ်ႇ 1) တႃႇတေလႆႈဝႂ် သုၼ်ႇလႆႈ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင် တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ တီႈလုမ်း ပူႇႁဵင် ၼႂ်းပွၵ်ႉ၊ ၼႂ်းဢိူင်ႇ တီႈၽူႈၸတ်းၵၢၼ် မူႇဝၢၼ်ႈ။⁷
2. ဝႂ် (ပူင်ႇၸၢၼ်ႇ 1) ဝႂ်သၢင်းၶွၼ်ႇ၊ ၽိုၼ်လိၵ်ႈ လွင်ႈၵိၼ်ၵႅၼ်ႇ လႄႈ ၽိုၼ်လိၵ်ႈၵမ်ႉယၼ်ဝႃႈ ၸဝ်ႈၵဝ်ႇႁဵတ်းသၢင်ႈဝႆႉတီႈလိၼ်ၼႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈၵူႈပွၵ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉ တေလႆႈယိုၼ်ႈတၢင်ႇထိုင်တီႈ ၵူၼ်းလူင်ပွၵ်ႉ လႄႈ မူႇဝၢၼ်ႈ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၶွင်ႉၸွမ်း ႁွင်ႈၵၢၼ်ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး သေတၢင်ႇထိုင်တီႈ ႁွင်ႈၵၢၼ် ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် (မေႇၸယိၼ်း)။မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ သူၼ်ႁႆႈၼႃး မၢႆ 3။
3. သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ မီးဝႆႉ ဝႂ်( ပူင်ႇၸၢၼ်ႇ 105)⁸  ၼႆ ၵမ်ႉပႃႈၼမ် တေလႆႈတၢင်ႇယိုၼ်ႈၸွမ်း ဝႂ် (ပူင်ႇၸၢၼ်ႇ- 1) ယဝ်ႉ။ ဢမ်ႇၼၼ် မိူဝ်ႈဢမ်ႇပႂ်ႇဢွၵ်ႇပၼ် ဝႂ်သုၼ်ႇႁဵတ်းသၢင်ႈလႆႈ တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈထတ်းၸႅတ်ႈထႅင်ႈ၊ တေလႆႈၸၼ်ႁၢင်ႈၽႅၼ်ႇလိၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။⁹
4. ၼႂ်းလိၵ်ႈပိုၼ်ၶၢဝ်ႇ ဢၼ်သၢၼ်ၶတ်းလႆႈၼၼ်ႉ တေလႆႈပိုၼ်ၶၢဝ်ႇဝႆႉတီႈ ၸေႈဝဵင်းဢၼ်မီးလိၼ်ႁဝ်း မိူၼ်ၼင်ႇပိုၼ်ၶၢဝ်ႇ တိတ်းဝႆႉတီႈ လၵ်းသဝ်တွင်း လႄႈ တီႈၼႂ်းပွၵ်ႉ၊ ၼႂ်းမူႇဝၢၼ်ႈ တီႈလုမ်း ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် (မေႇၸယိၼ်း)ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။¹⁰

ဝႂ်ၶႂၢင်ႉ တႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈ တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ဢမ်ႇမီးၵူၼ်းသၢၼ်ၶတ်းၼႆ တေလႆႈပၼ်ငိုၼ်း ၵႃႈတၢင်ႇမၢႆၽၢင်သေ ၸုမ်းၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် ၼႂ်းပွၵ်ႉ/မူႇဝၢၼ်ႈ ၼၼ်ႉ တေဢွၵ်ႇပၼ်ဝႂ် (ပူင်ႇၸၢၼ်ႇ-၇) ၶႂၢင်ႉပၼ် တႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈၼိူဝ် တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။¹¹

ၵေႃႉဢၼ်လႆႈဝႂ်တႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈၼိူဝ်ၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ မီးသုၼ် ၶၢႆတီႈလိၼ်၊ လႅၵ်ႈတီႈလိၼ်၊ ပၼ်ယိမ်၊ တႃႇၵူႈငိုၼ်း ႁဵတ်းသၢင်ႈလႆႈ ၸႃႉၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။ ႁဵတ်းသင်သေဢမ်ႇဝႃႈ တေလႆႈပၼ် ၵႃႈတၢင်ႇမၢႆၽၢင်၊ ၶွၼ်ႇ ၵႃႈတွၵ်ႇၸုမ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ပၵ်းပိူင် တႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈ တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး

သင်ဝႃႈဢွၵ်ႇပၼ် ဝႂ်သုၼ်ႇလႆႈႁဵတ်းသၢင်ႈ ၼိူဝ်ၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉၼႆ ၵေႃႉမီးသုၼ်ႇႁဵတ်းသၢင်ႈလႆႈၼၼ်ႉ တေလႆႈႁဵတ်းၸွမ်းၼင်ႇပၵ်းပိူင် ဢၼ်မီးဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလႆႈတၢင်ႇမၢႆၽၢင်ဝႆႉတီႈ မုၵ်ႉၸုမ်း ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ်မူႇဝၢၼ်ႈ၊ သင်ဝႃႈ ႁဵတ်းသၢင်ႈ ၼွၵ်ႈလိူဝ်သေ ဢၼ်လႆႈၶႂၢင်ႉၼၼ်ႉၼႆ တေလႆႈၶၢႆႉဢွၵ်ႇတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ၊ တေထုၵ်ႇၺႃးပၼ်တၢမ်ႇၶွၵ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် တၢမ်ငိုၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။¹²

• သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ၽုၵ်ႈမၢၵ်ႇမႆႉ ဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈ မၢၵ်ႇမႆႉ ဢၼ်လႆႈၶႂၢင်ႉၽုၵ်ႇ ပေႃးယဝ်ႉ သမ်ႉဢမ်ႇတၢင်ႇမၢႆၽၢင် မၢၵ်ႇမႆႉတၢင်ႇမဵဝ်းပႃး၊
• ပွႆႇပႅတ်ႈ တီႈလိၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ဢမ်ႇမီးၶေႃႈမုၼ်းတဵမ်ထူၼ်ႈသေ ဢမ်ႇၽုၵ်ႇသင်ၼိူဝ်လိၼ် ပွႆႇဝႆႉႁဵတ်းၼၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ထဵင်မေႃးၵၼ်

ၵၢၼ်ထဵင်မေႃးၵၼ် ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃးၼႆႉ မုၵ်ႉၸုမ်း ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် ၼႂ်းပွၵ်ႉ လႄႈ မူႇဝၢၼ်ႈ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၸတ်းၵၢၼ်ပၼ်လႆႈ။¹³ ၶေႃႈတႅပ်းတတ်း မုၵ်ႉၸုမ်းၼၼ်ႉ တေတၢင်ႇလိၵ်ႈ ယိုၼ်ႈထိုင် မုၵ်ႉၸုမ်း ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး တီႈၸၼ်ႉၸေႈဝဵင်းယဝ်ႉ။¹⁴

ၶေႃႈတဵပ်းတတ်း မုၵ်ႉၸုမ်း ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် ၸိုင်ႈမိူင်း ဢမ်ႇၼၼ် ၸေႈတွၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ဢၼ်ယဝ်ႉတူဝ်ႈလႄႈ တၢင်ႇယိုၼ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈထႅင်ႈ ဢမ်ႇလႆႈယဝ်ႉ။¹⁵

• လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉဝႃႈ
  • ယွၼ်ႉၸဝ်ႈၶွင် ၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်းၼၼ်ႉ ပိုၼ်ႉပႅတ်ႈ (လိၼ်ပဝ်ႇ လႄႈ လိၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈဢမ်ႇလႆႈ) လႄႈသင်
  • ၵူၼ်းသေၵေႃႉၵေႃႉ ဢမ်ႇယၢမ်ႈ ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ တီႈၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ သေပွၵ်ႈလႄႈသင်

  ၼင်လိၼ်ဢၼ်ဢဝ်ဝႆႉၼၼ်ႉ တွၼ်ႈတႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈၼႃႈၵၢၼ်၊ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇယွၼ်း ႁႂ်ႈပၼ်ၶႂၢင်ႉႁဵတ်းၵၢၼ်လႆႈ၊ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇ လႆႈထိုင် 50 ဢေႇၵ ယဝ်ႉ။

  တွၼ်ႈတႃႇ ႁဵတ်းသၢင်ႈၼႃႈၵၢၼ် တီႈလိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ၼၼ်ႉ ဢဝ်တင်း ဝႂ်ယွၼ်းၶႂၢင်ႉတႃႇၸႂ်ႉတီႈလိၼ် လႄႈ ၵႃႈၸႂ်ႉၸၢႆႇ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ ၵႂႃႇယိုၼ်ႈ တၢင်ႇတီႈ ၶွမ်ႇမႃႇတီႇ ႁွင်ႈၵၢၼ်ၽၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် ၼင်လိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ၼၼ်ႉလႆႈ။

  သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ လႆႈၶႂၢင်ႉၼႆ ႁဵတ်းၵိၼ်ၵၢၼ် ၽုၵ်ႇသွမ်ႈၼိူဝ်ၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ မိူၼ်ၼင်ႇ ၽုၵ်ႇမၢၵ်ႇမႆႉ၊ လဵင်ႉမူ လဵင်ႉၵႆႇ၊ ၽုၵ်ႇၽၵ်းၽုၵ်ႇယိူဝ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ၸႂ်ႉတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ႁႂ်ႈပဵၼ်ၽွၼ်းလီလႆႈ။²²

  သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈဢမ်ႇယႃႉပၵ်းပိူင် ဢၼ်မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉလွင်ႈၵၢၼ်ၽုၵ်ႇမၢၵ်ႇမႆႉၼၼ်ႉၼႆ ႁဵတ်းၵိၼ် ၵၢၼ်လဵင်ႉၵႆႇ လဵင်ႉမူ၊ ၵၢၼ်ၽုၵ်ႇသွမ်ႈ လႄႈ သူၼ်ၽုၵ်ႇမၢၵ်ႇမႆႉ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၼႆ လႆႈၶႂၢင်ႉ ႁဵတ်းသၢင်ႈလႆႈတေႃႇထိုင် 30 ပီႊယဝ်ႉ။²³

  ပၵ်းပိူင်ဢၼ်တမ်းဝႆႉၼၼ်ႉ တေလႆႈပၼ် ၵႃႈၶွၼ်ႇလိၼ်၊ တေဢမ်ႇလႆႈဢဝ်ဢွၵ်ႇ ၶူဝ်းၶွင်ၼိူဝ်လိၼ် တႂ်ႈလိၼ်၊ တေဢမ်ႇလႆႈဝႆႉ ၼင်လိၼ်ပဝ်ႇလၢႆလၢႆ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။²⁴

  ပေႃးဢမ်ႇလႆႈၶႂၢင်ႉလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼႆ လိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ၼၼ်ႉ ပၼ်ၵၼ်၊ သိုဝ်ႉၶၢႆ၊ ၵမ်ႉဝႆႉတီႈလိၼ်၊ လႅၵ်ႈတီႈလိၼ် ၊ ၸႅၵ်ႇပၼ်ၵၼ်တီႈလိၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉ ဢမ်ႇမီးသုၼ်ႇႁဵတ်းလႆႈ။

  ငဝ်ႈငုၼ်းၶွမ်ႇမႃႇတီႇ လႄႈ ၸုမ်းႁဵတ်းၵၢၼ်ၵူႈၸၼ်ႉၸၼ်ႉၼႆႉ ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵႄႈၶၢႆ လွင်ႈပဵၼ်ပၼ်ႇႁႃ တွပ်ႇထႅင်ၵၼ် လွင်ႈၼင်လိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ ၼၼ်ႉသေ ပေႃးဝႃႈတႅပ်းတတ်းယဝ်ႉၼႆ တၢင်ႇယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ် ဢမ်ႇလႆႈယဝ်ႉ။

လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သိမ်းတီႈလိၼ်

ၽူႈမီးၸၼ်ႉလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶဝ် ဢဝ်ပုၼ်ႈၽွၼ်းတႃႇႁဵတ်းသၢင်ႈၶူင်းၵၢၼ် တွၼ်ႈတႃႇ “ပဵၼ်ၽွၼ်းလီၵူၼ်းမိူင်း” ၸိူဝ်းၼၼ်ႉ သိမ်းတီႈလိၼ်လႆႈ။ ပေႃးသိမ်းတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉၼႆ ၸင်ႈသိမ်းဝႆႉၸူဝ်ႈၵႅပ်ႉလႄႈသင်၊ သိမ်းတေႃႇၸူဝ်ႈလႄႈသင် ပေႃးဝႃႈတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ မီးဝႆႉမၢႆၽၢင် ၶဝ်ႈၸွမ်းပၵ်းပိူင်ယူႇသေတႃႉၵေႃႈ ဢမ်ႇၵဵဝ်ႇၸွမ်းသင်ယဝ်ႉ။²⁵  ပေႃႈဝႃႈ သိမ်းၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ ၸူဝ်ႈၶၢဝ်းၼႆ ၶၢဝ်းတၢင်းဢၼ်သိမ်းဝႆႉၼၼ်ႉ တေဢမ်ႇလႆႈလိူဝ်သေ 3 ပီႊ။²⁶

တႃႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သိမ်းတီႈလိၼ် ၸွမ်းၼင်ႇမၢႆမီႈ လွင်ႈသိမ်းတီႈလိၼ် မိူဝ်ႈပီႊ1894 ၼၼ်ႉ ၼႄဝႆႉလၢႆးႁဵတ်းသၢင်ႈလႄႈ လႆႈမၵ်းမၼ်ႈဝႆႉၸႅင်ႈလႅင်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ “ၶေႃႈလမ်ႇလွင်ႈ” ၼၼ်ႉ ၵၢၼ်သိမ်းတီႈလိၼ်ၼႆႉ မီးၶေႃႈယူပ်ႈယွမ်းတင်းၼမ်ယဝ်ႉ။²⁷

• ယူႇတီႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈသေ ဢမ်ႇႁဵတ်းဢမ်ႇပဵၼ် တေလႆႈတႅမ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈ လွင်ႈတၢင်း ၶႂ်ႈသိမ်းတီႈလိၼ် ပၼ်သတိ ၵေႃႉဢၼ်ၵဵဝ်ႇၶွင်ႉၸွမ်းတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။²⁸   မိူဝ်ႈပႂ်ႇၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းၼႃႈလိၼ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈလၢတ်ႈဝႆႉ ၵူၼ်းၸိူဝ်း ယူႇၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ ၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ ဢွၼ်တၢင်း။²⁹
• ၵေႃႉလႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ သင်ၶႂ်ႈႁေႉႁၢမ်ႈ ၵၢၼ်သိမ်းတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉၼႆ တႅမ်ႈၽိုၼ်လိၵ်ႈသၢၼ်ၶတ်း သေ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇလႆႈ။³⁰ ၵေႃႉသၢၼ်ၶတ်းၼၼ်ႉ တေလႆႈတၢင်ႇၼႄ သၢၵ်ႈသေႇ လွင်ႈၸႂ်ႉဝႆႉၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉၸဵမ်မိူဝ်ႈၵွၼ်ႇ လႄႈ ၼႄသၢၵ်ႈသေႇ ၵၢၼ်ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင်တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ။
• သင်ဝႃႈၶႂ်ႈသၢၼ်ၶတ်းထႅင်ႈ ၵၢၼ်ဢၼ်မီးၶေႃႈထဵင်ၵၼ်ၼၼ်ႉၼႆ ႁႂ်ႈၸွမ်းပိူင်သေ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇ သၢၼ်ၶတ်း ထိုင်တီႈ လုမ်းတတ်းသိၼ် လႆႈ။³¹
• ၵၢၼ်သိမ်းတီႈလိၼ်ၼႆႉ ဢဝ်လွၵ်းလၢႆးတၢင်ႇဢၼ်သေ ၵႄႈၶၢႆလႆႈ။ ဢဝ်တၢင်းၸွႆႈထႅမ် ၽၢႆႇမၢႆမီႈ၊ တိူင်ႇလၢတ်ႈတီႈ မုၵ်ႉၸုမ်း တူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း လႄႈ ယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ် ႁႂ်ႈလႆႈၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်း လွင်ႈလူႉသုမ်းၸိူဝ်းၼႆႉလႆႈ။

ယွၼ်းငိုၼ်းၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်း မိူဝ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သိမ်းတီႈလိၼ်

မိူဝ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ သိမ်းတီႈလိၼ် ၸွမ်းၼင်ႇမၢႆမီႈၼၼ်ႉ တေလႆႈပၼ် ၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၶိုၼ်း တီႈၵေႃႉဢၼ်ၵဵဝ်ႇၶွင်ႉ ၸွမ်းတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ သၢၼ်ၶတ်း၊ ဢမ်ႇလႆႈၸႂ်ၸွမ်း ငိုၼ်း ၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်း ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈပၼ်ၼၼ်ႉၼႆ လုမ်းတတ်းသိၼ် တေၼပ်ႉသွၼ်ႇတူၺ်း ၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၼၼ်ႉသေ တႅပ်းတတ်း ပၼ်ယဝ်ႉ။³²  ၵၢၼ်ၼပ်ႉသွၼ်ႇ ၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၼၼ်ႉ ဢိင်ၼိူဝ် ၶေႃႈဢၼ်ၼႄဝႆႉပႃႈတႂ်ႈၼႆႉသေ ၼပ်ႉသွၼ်ႇ ယဝ်ႉ။

1. ၵႃႈၶၼ်ၼင်လိၼ် မိူဝ်ႈဝၼ်း ဢွၵ်ႇၶေႃႈပူင် လိၵ်ႈပိုၼ်ၶၢဝ်ႇ
2. ၵၢၼ်တုမ်ႉတိူဝ်ႉ လႆႈလူႉသုမ်း လွင်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ လႄႈ ၶူဝ်းၶွင်တၢင်ႇလွင်ႈ
3. ၵႃႈၸႂ်ႉၸၢႆႇ တႃႇၶၢႆႉယူႇတီႈမႂ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဢိင်ၼိူဝ် မၢႆမီႈ ၵၢၼ်ၸတ်းၵၢၼ်တီႈလိၼ် မိူဝ်ႈပီႊ 2012 ၼၼ်ႉသေ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ တေလႆႈသၢႆႈတႅၼ်းၶိုၼ်း တီႈၵေႃႉ ဢၼ်ၺႃးသိမ်း တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉတင်းမူတ်းသေ တေဢမ်ႇလႆႈ မီးလွင်ႈ လူႉသုမ်းသင် သေဢိတ်းၼႆယဝ်ႉ။³³

ၶွမ်ႇၽၼီႇ သိမ်းတီႈလိၼ်

ၶွမ်ႇၽၽီႇ လႆႈၶႂၢင်ႉတီႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈသေ သိမ်းတီႈလိၼ် တွၼ်ႈတႃႇ “ပဵၼ်ၽွၼ်းလီၵူၼ်းမိူင်း” လႆႈ။^{34 (Land Acquisition Act (1894) §38)}

ဢိင်ၼိူဝ်မၢႆမီႈ ၵၢၼ်သိမ်းတီႈလိၼ် ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၶဝ်မၵ်းမၼ်ႈၼၼ်ႉသေ ၶွမ်ႇၽၼီႇၶဝ် တေလႆႈႁဵတ်းၸွမ်းၼင်ႇမၢႆမီႈ လႄႈ ၶေႃႈပူင် လိၵ်ႈပိုၼ်ၶၢဝ်ႇ တင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ။

ၵၢၼ်သၢၼ်ၶတ်း လွင်ႈသိမ်းတီႈလိၼ် မိူၼ်ၼင်ႇ လိၵ်ႈတိူင်ႇ၊ လိၵ်ႈသၢၼ်ၶတ်း ၼၼ်ႉ တေလႆႈယိုၼ်ႈတၢင်ႇ တီႈမုၵ်ႉၸုမ်း ၽူႈၸတ်းၵၢၼ် ၽူႈမီးဢၢမ်းၼၢတ်ႈ ၼႂ်းပွၵ်ႉ လႄႈ ၼႂ်းမူႇဝၢၼ်ႈ ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်း တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ၽူႈမီးပုၼ်ႈၽွၼ်း ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်း ၶွမ်ႇၽၼီႇၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁဵတ်းၸွမ်းၼင်ႇမၢႆမီႈၼႆ ၶေႃႈၼႆႉ မီးဝႆႉတၢင်းၽိတ်း၊ ဢဝ်လိူင်ႈၶွမ်ႇၽၼီႇ ဢၼ်ဢဝ်လိၼ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼၼ်ႉသေ ပဵၼ်ၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၶိုၼ်းလႆႈ။

ပိူင်တႅၵ်ႈ ၵူၼ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ လွၵ်ႇငိုတ်ႈ၊ လူႇလၢႆတင်းသူပ်းၵႂၢမ်း၊ ပၼ်တၢင်းသုၵ်ႉသၵ်ႉၸႂ်၊ ၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ ၼင်လိၼ်ဢၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၵေႃႉ ပိူင်ႇဝႆႉ ဢမ်ႇၼၼ် သၢၼ်ၶတ်းတင်းမၢႆမီႈသေ သိုပ်ႇယူႇၵႂႃႇတီႈၼၼ်ႈၼႆ မၼ်းပဵၼ် ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ် မၢႆမီႈယဝ်ႉ။³⁵

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ၵႂႃႇယႃႉ လိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃးပိူၼ်ႈ လႆႈလူႉလဵဝ်ၼႆ ပဵၼ်ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ် မၢႆမီႈယဝ်ႉ။³⁶  တႃႇတေလႆႈ ငိုၼ်းၵႃႈသၢႆႈတႅၼ်းၶိုၼ်းၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈဢဝ်လိူင် ၶွမ်ႇၽၼီႇ ဢၼ်ႁဵတ်းလွင်ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ်၊ ဢဝ်လိူင် လွင်ႈၶဝ်ဢဝ် ၶူဝ်းၶွင်ႁဝ်းၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

သုၼ်ႇလႆႈ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင် ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း လႄႈ ပူၼ်ႉပႅၼ် သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ် တႃႇၵႅတ်ႇၶႄ ႁေႉၵၢင် ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈတီႈလိၼ်၊ ယႃႉလူႉလဵဝ် ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း ၸႃႉၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉ မၵ်းမၼ်ႈဝႆႉဝႃႈ ပဵၼ်လွင်ႈၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ်မၢႆမီႈ ယဝ်ႉ။

ၵေႃႉဢၼ်တိုၵ်ႉယူႇဝႆႉ တီႈၼင်လိၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ၵူၼ်းတိုၵ်ႉၸႂ်ႉဝႆႉတီႈလိၼ် ၼၼ်ႉ တႃႇတေငိူၼ်ႉဝႄႈ လွင်ႈဢဝ်လိူင်ႈ ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ်ၼၼ်ႉ ဢိင်ၼိူဝ်မၢႆမီႈသေ တီႈလိၼ် တူဝ်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼၼ်ႉ လူဝ်ႇလႆႈမီး ၶေႃႈမုၼ်းၼႅၼ်ႈၼႃႈ ဝႆႉယဝ်ႉ။

ပိူင်တႅၵ်ႈ ၵူၼ်းၵေႃႉၼိုင်ႈ လွၵ်ႇငိုတ်ႈ၊ လူႇလၢႆတင်းသူပ်းၵႂၢမ်း၊ ပၼ်တၢင်း သုၵ်ႉသၵ်ႉၸႂ်၊ ၶဝ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ ၼင်လိၼ်ပိူၼ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် သၢၼ်ၶတ်းတင်းမၢႆမီႈသေ သိုပ်ႇယူႇၵႂႃႇတီႈၼၼ်ႈၼႆ ဢိင်ၼိူဝ်မၢႆမီႈ လွင်ႈၵေႃႇသၢင်ႈ ၵၢၼ်ႁၢႆႉသေ လွင်ႈၼႆႉပဵၼ်ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ် မၢႆမီႈယဝ်ႉ။³⁷  ဢိင်ၼိူဝ် မၢႆမီႈ လွင်ႈၵေႃႈသၢင်ႈ ၵၢၼ်ႁၢႆႉသေ သင်ဝႃႈ ၵႂႃႇယႃႉ တီႈလိၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၵေႃႉ လူႉလႅဝ်ၼႆ ပဵၼ်ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ် မၢႆမီႈယဝ်ႉ။³⁸

ဢိင်ၼိူဝ်မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈပႃႇမႆႉပီႊ 1992 သေ သင်ဝႃႈ ပူၼ်ႉပႅၼ် ၶဝ်ႈၵႂႃႇ တီႈၼႃႈလိၼ်ပိူၼ်ႈသေ ယူႇဝႆႉ၊ ၵႂႃႇလဵင်ႉတူဝ်သတ်းမိူၼ်ၼင်ႇ ဝူဝ်း ၵႂၢႆး ၼႂ်းၼႃႈလိၼ်ပိူၼ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် ပူၼ်ႉပႅၼ်ၶဝ်ႈၵႂႃႇ၊ ၵႂႃႇယိုဝ်းတူဝ်ထိူၼ်ႇ၊ ၵႂႃႇတႅပ်းမႆႉ၊ ဢမ်ႇၼၼ် ၵႂႃႇသွၵ်ႈတဝ်ယႃႉလူႉလႅဝ်ၸိူဝ်းၼႆႉၼႆ တေလႆႈၺႃးတၢမ်ႇငိုၼ်း၊ တၢမ်ႇၶွၵ်ႈ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။³⁹

သင်ၸိူဝ်ႉဝႃႈ ၶႂ်ႈၼႄၵၢင်ၸႂ် ႁႂ်ႈပိူၼ်ႈႁူႉ ၵၢင်ၸႂ်ႁဝ်း လိူင်ႈသိမ်းတီႈလိၼ် ဢမ်ႇၼၼ် လွင်ႈတွပ်ႇထဵင် လိူင်ႈဢမ်ႇလႆႈၸႂ် ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၼႆ တေလႆႈၸွမ်းပိူင် ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈမၢႆမီႈ ၵၢၼ်ၸူႉတုမ် ဢၼ်တဵတ်ႇယဵၼ် လႄႈ တဵတ်ႇယဵၼ်သေ ပႂ်ႇတၢင်း ၼႄၵၢင်ၸႂ် (2014၊ 2016 မႄးမၢႆမီႈ) ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ တေလႆႈသုင်ႇ ၽိုၼ် လိၵ်ႈ တီႈ ၸဝ်ႈၸႄႊဝဵင်း ႁႂ်ႈႁူႉထိုင်။⁴⁰

ၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ်ၶဝ်ႈပႃး ၵၢၼ်ၼႄၵၢင်ၸႂ်ၼၼ်ႉ တေလႆႈဝႆႉသတိ လွင်ႈၵၢၼ်ယႃႉၸိုဝ်ႈသဵင် သလေႇပိူၼ်ႈ⁴¹  ၊ ၵၢၼ်ယႃႉၽွၼ်းလီ ဢၼ်ပဵၼ် တႃႇၵူၼ်းတင်းၼမ်⁴²  ၊ ၵၢၼ်ဢူၼ်ဢၢၼ် မေႃးမေး⁴³  ၸိူဝ်းၼႆႉသေ တွၼ်ႈတႃႇ တေလွတ်ႈၵၢင်း ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ် မၢႆမီႈ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ

ၽူႈယိင်း မီးသုၼ်ႇလႆႈပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင်တီႈလိၼ် မိူၼ်ၼင်ႇၽူႈၸၢႆးယဝ်ႉ။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ မၢႆမီႈမိူင်းမၢၼ်ႈၼႆႉ ႁေႉႁၢမ်ႈ ၵၢၼ်ၸႅၵ်ႇၽႄ ယိင်း၊ ၸၢႆး ယဝ်ႉ။⁴⁴

(2016) ပၵ်းပိူင် လွင်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်း တီႈလိၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၼၼ်ႉ ၵၢၼ်တၢင်ႇမၢႆၽၢင်တီႈလိၼ်၊ ၵၢၼ်သိုပ်ႇပုတ်ႈဢမူၺ်ႇ(ၶူဝ်းၶွင်ငိုၼ်းၶမ်း)၊ ၵၢၼ်ၸတ်းၵၢၼ် ၸႃႉၵႂႃႇၸိူဝ်းၼႆႉသေ သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ် ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈတီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ၽူႈယိင်း လႄႈ ၽူႈၸၢႆး မီးလွင်ႈၽဵင်ႇပဵၼ်းၵၼ် ၼေဝႆႉၼင်ႇၼႆယဝ်ႉ။⁴⁵

ၵေႃႉလႂ်သေဢမ်ႇဝႃႈ ဢၼ်မီးဝႆႉ ၼႂ်းသၢႆမၢႆ မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၼၼ်ႉ မီးသုၼ်ႇတၢင်ႇမၢႆၽၢင် တီႈလိၼ်သူၼ်ႁႆႈၼႃး လႆႈ။ ဢမ်ႇတၢပ်ႈလူဝ်ႇပဵၼ် ၽူႈၼမ်းၼႃႈႁိူၼ်း ဢမ်ႇၼၼ် ပဵၼ်ၽူႈၸၢႆး။⁴⁶

မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၼိုင်ႈဢၼ်ၼႆႉ “ၽူႈၼမ်းၼႃႈႁိူၼ်း” ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ႁဵတ်းသၢင်ႈၵၢၼ်ငၢၼ်းသေ ဢမ်ႇလႆႈမၵ်းမၼ်ႈဝႆႉဝႃႈ လူဝ်ႇလႆႈပဵၼ် ၽူႈၸၢႆး ဢမ်ႇၼၼ် ၽူႈယိင်း။ ⁴⁷

ၼႂ်းမၢႆမီႈၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလႆႈႁေႉႁၢမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၵေႃႉဢၼ် ပႃးၼႂ်းသၢႆမၢႆမုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းတၢင်ႇဢၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ဢၼ်ပႃးၼႂ်းသၢႆမၢႆ မုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၼၼ်ႉၵူၺ်း တေလႆႈယိုၼ်ႈတၢင်ႇၸွမ်းၵၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉ။

တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ မီးသုၼ်ႇတၢင်ႇၸွမ်းၵၼ်လႆႈ သေဢမ်ႇၵႃး သုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ် ဢၼ်ၵဵဝ်ႇၸွမ်းၼင်လိၼ်ၼၼ်ႉ ၽူႈယိင်း လႄႈ ၽူႈၸၢႆး မီးသုၼ်လႆႈ ၽဵင်ႇပဵင်းၵၼ်ယဝ်ႉ။⁴⁸

ဢၼ်လွင်ႈယႂ်ႇသုတ်း ၼႂ်းသုၼ်ႇလႆႈသုၼ်ႇပဵၼ်ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ တီႈလိၼ်ၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵၢၼ်သိုပ်ႇပုတ်ႈဢမူၺ်ႇ ယဝ်ႉၵေႃႈ မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ လွင်ႈၾိင်ႈႁိတ်ႈႁွႆးၼၼ်ႉၵေႃႈ တိုၵ်ႉႁူမ်ႇငမ်းဝႆႉယူႇယဝ်ႉ။^{49 (Burma Laws Act (1898) Art. 13.)}

• Burma Laws Act (1898)
• (2016) ၶေႃႈၸိၸမ်ၼႄ လွင်ႈမုၵ်ႉၸုမ်းတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်းမိူင်း ပဵၼ်ၸဝ်ႈၶွင်ပႃႇမႆႉ
• လၵ်းမိူင်း (၂၀၀၈)
• ပၵ်းပိူင်တိုဝ်းၵမ် ပၵ်းပိူင်လွင်ႈတၢင်းၽိတ်း
• (2012) မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ သူၼ်ႁႆႈၼႃး
• (ၶေႃႈပူင် လိၵ်ႈပိုၼ်ၶၢဝ်ႇ မၢႆ 62/2012)
• (1992) မၢႆမီႈ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈ ပႃႇမႆႉ
• (1894) မၢႆမီႈ ၵၢၼ်သိမ်းတီႈလိၼ်
• (2017) မၢႆမီႈ ႁေႉၵင်ႈပၼ်ၵူၼ်းမိူင်း တႃႇထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း လႄႈ လွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ
• (2016) ပၵ်းပိူင် လွင်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်း တီႈလိၼ်ၵူၼ်းမိူင်း
• (2011) ၵၢၼ်ၸူႉတုမ် ဢၼ်မီးလွင်ႈၵတ်းယဵၼ် လႄႈ ငမ်းယဵၼ်
• (1860) ၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ်မၢႆမီႈ (2016 မႄးမၢႆမီႈ)
• (2012) မၢႆမီႈ ၵၢၼ်ၸတ်းၵၢၼ် လိၼ်ပဝ်ႇ၊ လိၼ်ႁၢမ်း လႄႈ လိၼ်ဢမ်ႇယၢမ်ႈၽုၵ်ႇသွမ်ႈ