သၞောဝ်ဥပဒေတိဍာ်

သွက်သ္ဂောံစဵုဒၞာအခေါၚ်အရာ မဆေၚ်စပ်ကဵုတိဇကု ဂှ်တှ်ေ တၚ်မ္ဒးကၠောန်ပၟိက်ဇၞော်အိုတ်မွဲဂှ် ပွမပၠုပ်စရၚ်သ္ပစၟတ်သမ္တီ တိဇကု ပ္ဍဲကဵုဇရေၚ် ဌာနအလဵုအသဳ၊ ညးတာလျိုၚ်မဆေၚ်စပ်တံဂှ်ရ။

သ္ပစၟတ်သမ္တီလဝ်တိတှ်ေ ဂွံအခေါၚ်ဗၠးနူ အလဵုအသဳသီတိ ဗဗွဲလုပ်သၞောဝ်ဂှ် ဟွံသေၚ်ကီုလေဝ် ကာလဒးဒုၚ်သဳတိမ္ဂး သြန်လေဲ ခိုၚ်ၚ်ကၠိုက်က် ကေုာံ ပွမကလေၚ်ဖျေံကဵု ဒၞာဲဝါဲဂမၠိုၚ်ဂှ်လေဝ် ဂွံမာန်ရ။

တန်တဴကဵုဂကူတိ မၞုံပ္ဍဲဇကုဂှ်တုဲ နဲကဲသ္ဂောံပၠုပ်စရၚ် စၟတ်သမ္တီတိ တံ တၞဟ်ခြာအာရောၚ်မဒှ်ရ။ ဂကူတိသုၚ်စောဲဂၠိုၚ်အိုတ်တံဂှ် -

• တိဍုၚ် ကေုာံ တိကွာန်
• တိဗ္ၚတိကၠအ်
• တိဂြိုပ်ဆု
• တိဗၠး၊ တိသၠး ကေုာံ တိအရိုၚ် တံရ။

ဂကူတိ တၞဟ်ဟ် မဟွံထ္ၜးလဝ် ပ္ဍဲကဏ္ဍဏံတံဂှ် ဍုၚ်ဒပ်ပၞာန် ကေုာံ တိဒပ်ပၞာန် တံ၊ တိသာသနာ၊ တိကတိုၚ်သတ္တု ကေုာံ တိအာဲဇုဇ တံမဒှ်ရ။

မိက်သ္ဂောံတီ ဂကူတိဇကုပိုၚ်ပြဳလဝ်တံဂှ်မ္ဂး အာစိုပ်သၟာန်သၟုက် ဇရေၚ်ညးတာလျိုၚ် ကဆံၚ်ပွိုၚ်ဍုၚ် မဆေၚ်စပ်တံ ဂှ် မာန်ရ။

• စရၚ်စၟတ်သမ္တီ သွက်ညးရပ်လဝ်စၟတ်တဲအခေါၚ်သုၚ်စောဲတိဂှ် နူကဵု ဂကောံစဳဇန်ဖန်ဖက် ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် ပွိုၚ်ဍုၚ် ဂှ် ဂိုၚ်စွံလဝ်ရ။
• တိသုၚ်စောဲသွက်ဂကောံညးဍုၚ်ကွာန်ညးဒေသတံ မပါလုပ်ကီု စရၚ်စၟတ်သမ္တီ ပရေၚ်ဂြိုပ်ဆု တံဂမၠိုၚ်ဂှ် နူကဵုဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ် ဂြိုပ်ဆု ဂှ် ဂိုၚ်စွံထိၚ်ဒက်လဝ်ရ။
• ပ္ဍဲ ဍုၚ်လ္ဂုၚ်၊ အဝ ကေုာံ နေပျဳဒဝ်တံ တှ်ေ နူကဵု ကမ္မတဳ ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ် ကံၚ်ဇြဳ ဗဂဵုလဟဵုဍုၚ်ကွာန် တံ ဂိုၚ်စွံလဝ် စရၚ်စၟတ်သမ္တီတိ ရ။

ပ္ဍဲကဵု တိဍုၚ်ကေုာံ တိကွာန်တံဂှ်တှ်ေ တိဂရာန်တံ ဗွဲမဂၠိုၚ်အိုတ် ပါဒၟံၚ်ရ။ ဒၞာဲမ္ၚးပယျဵုဍုၚ် ဂှ်တှ်ေ တိကွာန်ဗွဲမဂၠိုၚ် မနွံရ။

တိဍုၚ်ကေုာံ တိကွာန်တံဂှ် နူကဵု ဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ်အုပ်ဓုပ်ကာနာနာ (ထွေ/အုပ်) ကေုာံ ဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ် ပရေၚ်စဳရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် ကေုာံ ဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ်စရၚ်အၚ် တံ ဖန်ဖက်စဳရေၚ်ဒၟံၚ်ရ။

ပ္ဍဲလ္ဂုၚ် ကေုာံ အဝ ဂှ်တှ်ေ နူကဵု ကမ္မတဳဗဂဵုလဟဵုဍုၚ်ဇၞော်ဂှ် ဖန်ဖက်စဳရေၚ် ပရေၚ်တိရ။ တိမၞုံပ္ဍဲ နေပျဳဒဝ် ဂှ်ဝွံ နူကဵု ကံၚ်ဇြဳနေပျဳဒဝ် ဖန်ဖက်စဳရေၚ်ရ။

လိက်စၟတ်သမ္တီတိဗ္ၚတိကၠအ်တံဂှ် စၟဳစၟတ်ပ္ဍဲ ရုၚ်အုပ်ဓုပ်အရာပ် ကေုာံ ကွာန် မဆေၚ်စပ်တံ ဂှ် ဂွံမာန်ရ။

တၞဟ်နသ္ဂောံစဵုဒၞာအခေါၚ်အရာ မဆေၚ်စပ်ကဵုတိ တံဂှ်တုဲ ပွမကၠောန်သ္ပ ချုက်လိက်ကသုက် လိက်တၞးမဆေၚ်စပ် တံဗွဲမခိုၚ်ကၠိုက်၊ ပြံၚ်သၠာဲယၟုတၠဂအာၚ်၊ တံဂှ် အာစိုပ်ကၠောန်သ္ပထောံ ပ္ဍဲကဵု ကမ္မတဳဌာန မဆေၚ်စပ်တံ ဟွံသေၚ်မ္ဂး ပ္ဍဲကဵု ဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ် ပရေၚ်စဳရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် ကေုာံ ဌာနက္ဍိုက်က္ဍိုပ်စရၚ်အၚ် တံ မထေက်ရ။ ပိုန်ဒြပ်ဂွံနၚ်နူ အာဲ အကြာဂြောဝ်ဂတာ တံဂှ်လေဝ် ညံၚ်သ္ဂောံဒှ်ယၟုဇကုဂှ် မဒးကၠောန်သ္ပလဝ်ထေက်ရ။

တၚ်ဂၞၚ်မဒးနွံအပ္ဍဲ ညးပ္တိုန်စရၚ်စၟတ်သမ္တီတိ

မၞိဟ်ပ္တိုန်စရၚ်စၟတ်သမ္တီ တိဗ္ၚတိကၠအ် ဂှ်တှ်ေ မဒးဍိုက်ပေၚ်တဴ ကဵု တၚ်ဂၞၚ်ဗွဲသၟဝ်တေံရောၚ်။⁵

• မဒးဒှ်ကောန်ဍုၚ်ဗၟာရောၚ်။
• မဒးပေၚ်လဝ်အာယုက် ၁၈ သၞာံရောၚ်။
• မဒးဒှ် ညးပါလုပ်ပ္ဍဲ စရၚ်ကၟိန်သ္ၚိရောၚ်။
• လိက်ထံက်ဂလာန် နူကဵု သ္ကိုပ်အုပ်ဓုပ်အရာပ် ကေုာံ ကွာန် ဆေၚ်စပ်ကီု ၊လိက်ထံက်ဂလာန်နူ တၠသက်သဳတိဗ္ၚ ကြပ်ဇကု ၜါတၠဂှ် မဒးဂွံလဝ်ကၠာရောၚ်။

နဲကဲမ္ဒးကၠောန် ဂမၠိုၚ်

ပ္ဍဲနဲဥပဒေတိဗ္ၚတိကၠအ်ဝွံ ဗီုလဵုသ္ဂောံသ္ပ သ္ဂောံဂွံစၟတ်တဲအခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ် ဂှ် ဓမံက်ထ္ၜးလဝ်ရ။⁶

1. သ္ဂောံပ္တိုန်စရၚ်သွက်စၟတ်တဲအခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚ တိကၠအ်ဂှ် အာစိုပ်ရုၚ်အုပ်ဓုပ်အရာပ်/ကွာန်တုဲ ကေတ်လိက်တၞးဗီုပြၚ် (ဗီုပြၚ်-၁) ဗွဲမသက္ကုၚုဟ်ညိ။⁷
2. ယဝ်ရပ္တိုန်စရၚ် ဗီုပြၚ်-၁ မ္ဂး သီုကဵု တၞးလိက်သ္ကုတ်အကံက်အခေါန်၊ တၞးလိက်ကသုက်ဂမၠိုၚ်၊ လိက်တၞးအထံက်သက်သဳ အခၚ်ကၠောန်ဒၟံၚ်နူကဵုကၠာတေံပ္ဍဲကဵုတိဂှ် ကေတ်ဏာတုဲ နူကဵု ဂကောံစဳဇန်ဖန်ဖက်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် အရာပ်/ကွာန်တံ မွဲက္ဆံၚ် အာစိုပ် ဌာနၜတ်တိ ကေုာံ စရၚ်အၚ်တိပွိုၚ်ဍုၚ် တုဲ သ္ဒးပ္တိုန်စရၚ်ရ။
3. ယဝ်ရ ဗီုပြၚ် ၁၀၅⁸  နွံဒၟံၚ်တုဲတုဲမ္ဂး တောဲကဵု ဗီုပြၚ် - ၁ ဂှ်တုဲ ပ္တိုန်ထ္ၜးထေက်ရ။ ဟွံသေၚ်မ္ဂး ကၠာဂွိုအ် ပ္တိတ်ကဵု စၟတ်တဲ အခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚ တိကၠအ် ဂှ်တှ်ေ ပွမထပ်စၟဳစၟတ်မွဲတုဲပၠန်၊ ပွမဓဇက်ဗီုတိတံဂှ် ကၠောန်သ္ပအာရောၚ် မဒှ်ရ။⁹
4. လိက်လလောၚ်တြး ဆေဝ်ဒဝ်မာန်ရောၚ် ဂှ် လလောၚ်တြးလဝ် ပ္ဍဲကဵု ဌာနၜတ်တိ ကေုာံ စရၚ်အၚ်တိပွိုၚ်ဍုၚ်ကေုာံ ရုၚ်အုပ်ဓုပ်အရာပ်/ကွာန် တံဂှ်ရောၚ်မဒှ်ရ။¹⁰

စၟတ်တဲအခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ်

ယဝ်ခါရ ညးဂှ်မှ ဆေဝ်ဒဝ်မွဲမွဲသာ် ဟၟဲမ္ဂး ကဵုသြန်စရိတ်ပ္တိုန်စၟတ်သမ္တီတိ တုဲ နူကဵု ဂကောံစဳဇန်ဖန်ဖက် ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် အရာပ်/ကွာန်တံ မ္ဒးပတိတ်ကဵု စၟတ်တဲအခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ်(ဗီုပြၚ်-၇) ဂှ်ရောၚ်။¹¹

မၞိဟ်ဂွံလဝ်အခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ်ဂှ် မပ္တံကဵု ပွမသွံရာန်၊ လှာဲ၊ လိၚ်၊ ဂၠေံကေတ်သြန်အိက် နကဵုအခေါၚ်ကၠောန်ဂှ်မာန်ရ။ ဇၟာပ်ကၠောန်သ္ပသာ်ဂှ်တှ်ေ ဒးကဵုအကံက်အခေါန်က္ဍိုပ်တဆိပ်၊ ဒးကဵုသြန်စရိတ်ပ္တိုန်စၟတ်သမ္တီရောၚ်။

စေဝ်ပၞောန်အခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ် ဂမၠိုၚ်

ပ္တိတ်ကဵုစၟတ်တဲအခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ်တုဲဗက်ဂှ် မၞိဟ်ဂွံအခေါၚ်ကၠောန်ဂှ်ဝွံ ဒေါံဟွံဂွံမဒးဒ္ဂေတ်ဗက် အတိုၚ်စေဝ်ပၞောန်အခေါၚ်ကၠောန်တိဗ္ၚတိကၠအ်ဂှ် ရောၚ်။

ပ္တိုန်လဝ်စၟတ်သမ္တီ ပ္ဍဲ ဂကောံကွာန် စဳဇန်ဖန်ဖက်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် ဟွံမွဲမွဲသာ် ပါဲနူနနဲကဵုလဝ်အခေါၚ် သုၚ်စောဲတိဂှ်သုၚ်စောဲနဲတၞဟ်မ္ဂး ဒးဒုၚ်ပါဲနူတိဂှ်၊ မ္ၚးနူဒးဒုၚ်ဖျေံဒဏ်သြန်ဂှ်၊ ဒးဒုၚ်ဖျေံဒဏ်ထံၚ် မာန်ရောၚ်။¹²

• ပွမဟွံကၠောန်သ္ပစၟတ်သမ္တီ ဒဒှ်ရ တဵုလွဳဒၟံၚ် သတ်ဆု တၞဟ်ခြာမဟွံပါအပ္ဍဲအခေါၚ်ဖျေံလဝ်တံဂှ်
• ကၠဟ်ထောံလဝ်တိဂှ် (ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ်) တမ်ဟိုတ်ခိုၚ်ၚ်ကၠိုက်က်ဟၟဲမွဲသာ် ဟွံသုၚ်စောဲတိ ထောံလဝ်အတိုၚ်ဂှ်တံ ပါလုပ်ရ။

ပွမကယျာန်ဓဝါတ်ဂမၠိုၚ်

ပွမကယျာန်ဓဝါတ်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ်တံဂှ် နူကဵုဂကောံ စဳဇန်ဖန်ဖက်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် က္ဆံၚ်အရာပ်/ကွာန် ဂှ် ရပ်စပ်လဝ်ရ။¹³ တ်လဝ်ဂှ်တှ်ေ ကလေၚ်ပၠုပ်ဂလာန်ခၠေဝ်သှ် ကု ဂကောံစဳဇန်ဖန်ဖက်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ် က္ဆံၚ်ပွိုၚ်ဍုၚ် မာန်ရ။¹⁴

တၚ်သ္ဂုတ်သွာတ်ဖျေံနူ ဂကောံစဳဇန်ဖန်ဖက်ပရေၚ်တိဗ္ၚတိကၠအ်တွဵုရးဂှ်တှ်ေ ဒှ်က္ဆံၚ်တၞောတ်အိုတ်မဒှ်တုဲ ထပ်ပၠုပ်ဂလာန်ခၠေဝ်သှ် ဟွံဂွံရ။¹⁵

• နူကဵုအလဵုအသဳ
  • နူတၠတိမူလ သၠးပွးထောံ(တိဗၠ:ကေုာံတိပလး )တှ်ေဒှ်ဒှ်
  • တိညးမွဲလဵုမှ မွဲအလန်လေဝ်ဟွံကေၚ်တဵုလွဳ ဇိက်လဝ်ဒှ်ဒှ်

  တၚ်စွံလဝ် မ္ဂး ပ္တိုန်အခေါၚ် ဂွံကၠောန်ကမၠောန်၊ အခေါၚ်ဂွံသုၚ်စောဲမာန်တုဲ၊ စဵုကဵု ၅၀ ဨက ပ္တိုန်မာန်ဒၟံၚ်ရ။

  ဗီုပြၚ်လိက်တၞးပ္တိုန်အခေါၚ်ဂွံကၠောန်ကမၠောန်၊အခေါၚ်ဂွံသုၚ်စောဲ ပ္ဍဲကဵုတိဗၠး၊ တိပလး ကေုာံ တိအရိုၚ်ဂှ်ကီု သြန်စရိတ်ကီုဂှ် နူကဵု ကမ္မတဳပွိုၚ်ဍုၚ်စဳရေၚ်ဖန်ဖက် တိဗၠး၊ တိပလး ကေုာံ တိအရိုၚ် မွဲက္ဆံၚ် ပ္တိုန်စရၚ်ဂွံမာန်ရ။

  ယဝ်ရ ဖျေံကဵုအခေါၚ်မ္ဂး လ္တူတိဂှ်ဝွံ တဵုလွဳသၞေဝ်၊ လွဳတိရစ္ဆာန်၊ တဵုသတ်ဆုရာသဳ တုဲ ဗွဲမနွံကဵုဖဵု သုၚ်စောဲအာမာန်ရ။²²

  တဵုလွဳသၞေဝ်၊ လွဳတိရစ္ဆာန်၊ ကၠောန်ဥဒျာန်တဵုလွဳသတ်ဆုမ္ဂး ဂွံအခေါၚ် ၃၀ သၞာံတုဲ ဒဵုဟွံဖံက်ပကဝ်စေဝ်ပၞောန် မဖျေံလဝ်တံဂှ်ဏီမ္ဂး ကၠောန်သ္ပအာမာန်ဒၟံၚ်ရ။²³

  ပ္ဍဲစေဝ်ပၞောန်မဖျေံလဝ်တံဂှ်ဝွံ မဒးကဵုအကံတ်အခေါန်တိရောၚ်၊ သယံဇာတ သၟဝ်တိ လ္တူတိတံဂှ် ပ္တိတ်ဟွံဂွံ၊ စွံလဝ်တိ အတိုၚ်သၠးသၠး ဟွံဂွံ တၚ်ဂၞၚ်သာ်ဝွံတံ မပါလုပ်ရ။²⁴

  အခေါၚ်အလဵုအသဳဟွံပါမွဲသာ် ပွမကဵုဒါန်၊ ပွမသွံရာန်၊ ပွမပံၚ်စ ၊ ပွမလှဲပြံၚ်နနဲတၞဟ်၊ ပွမပါ်ပရအ် တိဗၠး၊ တိပလး ကေုာံ တိအရိုၚ်တံဂှ် ကၠောန်သ္ပဟွံဂွံရ။

  ကမ္မတဳဗဟဵု ကေုာံ ဂကောံကမၠောန်က္ဆံၚ်က္ဆံၚ်တံဝွံ ပရေၚ်ကယျာန်ဓဝါတ်စပ်ကဵုတိဗၠး၊ တိပလး၊ တိအရိုၚ်တံအိုတ်သီုဂှ် ရပ်စပ်သောၚ်ကလးကဵုတုဲ ကုသ္ဂုတ်သွာတ်မဖျေံလဝ်တံဂှ် အခေါၚ်ပ္တိုန်ဂလာန်ခၠေဝ်သှ် ဟၟဲရ။

ပရေၚ်အလဵုအသဳသီတိ

ရန်တၟံကဵု “ဖဵုပရဲညးဍုၚ်ကွာန်” တုဲ သွက် ကိုန်စဳမာန် ညးတာလျိုၚ်အလဵုအသဳတံ ကေတ်လဝ်တာလျိုၚ်ဂှ် နကဵုအလဵုအသဳ သီကေတ်တိ မာန်ရ။ သီတိမ္ဂး မွဲချိုန်ခဏ(ယာယဳ) ဒှ်ဒှ်၊ ဗွဲလၟိုန်ဒှ်ဒှ် သီကေတ်မာန်တုဲဟွံဆေၚ်စပ်ကဵုတိ မစၟတ်သမ္တီလဝ် ဗဗွဲသၞောဝ်သေၚ် ဟွံသေၚ်ဂှ်ရ။²⁵  ပွမသဳတိ မွဲချိုန်ခဏ(ယာယဳ) ဂှ်တှ်ေ ၜက်နူဗၞတ် ၃ သၞာံ ဟွံထေက်ရ။²⁶

ပ္ဍဲကဵုအာတ်ဥပဒေသီတိ ၁၈၉၄ ဂှ် ဗွဲမချိုတ်ပၠိုတ်ပၠဒ္တန်လဝ် နဲကဲလၟေၚ်ကမၠောန် ပရေၚ်အလဵုအသဳသီတိ ဗွဲမကိတ်ညဳကဵုဥပဒေရ။ ဆဂး သွက် ပရေၚ်သီတိ“ပၟိက်ဇၞော်” တံဂှ် တၚ်တၟေၚ်တၞဟ်ဂမၠိုၚ်ဂှ်လေဝ် မနွံရ။²⁷

• နကဵု အလဵုအသဳ မဒးကဵု လိက်ကဵုသမ္တီမချူလဝ် သၟိက်မိက်သ္ဂောံသီတိကုညးဆေၚ်စပ်ကဵုတိဂှ် ဟေၚ်ရ။²⁸   ကၠာဂွိုအ်လုပ်ဂအာၚ်တိဂှ်ဏီ မဒးဒစးဒုၚ်ဂရၚ်ပ္တီကု ညးမမံၚ်ဒၟံၚ်အပ္ဍဲဂအာၚ်ဂှ်ရောၚ်။²⁹
• မၞိဟ်မိက်သ္ဂောံ ကြတ်ဒၞာ ပရေၚ်သီတိဂှ် နွံတှ်ေ ချူပ္တိုန်လိက်ကြတ်ဒၞါဂွံဒၟံၚ်ရ။³⁰ နကဵုမၞိဟ် ကြတ်ဒၞာ ဝွံ မဒးပ္တိုန်ထ္ၜး အသက်အသဳ ပိုၚ်ပြဳတိ ကေုာံ အသုၚ်အစောဲတိ ဗွဲကၠာတေံ တံဂှ်ရ။
• ထပ်တုဲ မိက်သ္ဂောံ ကြတ်ဒၞာမ္ဂး ပွမကယျာန်ဓဝါတ်ဂှ်ပ္တိုန်ထ္ၜးကဵုရုၚ်ဂဗုတ် ဗွဲမစှ်ေသၞောတ်တုဲ ကြတ်ဒၞာ မာန်ရ။³¹
• နကဵုနဲတၞဟ်လေဝ် သှ်သောၚ်ပရေၚ်သီတိဂှ် ဂွံဒၟံၚ်ရ။ နူကဵုညးမကဵုအထံက်အပၚ် မဆေၚ်စပ်ကဵု ဥပဒေဂမၠိုၚ်၊ ဂကောံမှာဇန်တံဂမၠိုၚ် ကဵုအရီုအဗၚ်သွက်သ္ဂောံတေၚ်အမှု ကေုာံ သ္ဂောံ အာတ်သြန်လေဲ မာန်ရ။

နူကဵုအလဵုအသဳသီတိ မ္ဂး ဗီုသ္ဂောံအာတ်ကေတ်သြန်လေဲ

နူကဵုအလဵုအသဳသီတိ မ္ဂး ဗီုသ္ဂောံအာတ်ကေတ်သြန်လေဲနူကဵုအလဵုအသဳ သီတိ နနဲသၞောဝ်မ္ဂး မဒး ကဵုသြန်လေဲကု ၊ ညးမဆေၚ်စပ်ကဵုအခေါၚ်၊ပရဲဖဵုတိ ဂှ်ဟေၚ်ရောၚ်။

ယဝ်ခါရ ဟွံတုပ်စိုတ် ဟွံဒးဂၞပ်ကဵု သြန်ပမာဏ အလဵုအသဳမလေဲကဵုဂှ်တုဲ ကြတ်ဒၞာ မ္ဂး နူကဵု ရုၚ်ဂဗုတ် တော်ဆတၚ်စၟတ်ကဵု ပမာဏ သြန်လေဲဂှ်ရောၚ်။³²  ပ္ဍဲကဵုတၚ်စၟတ်ကဵုသြန်လေဲဂှ် သ္ဒးဒုၚ်သဇိုၚ်ကဵု တၚ်ဂၞၚ်ဗွဲသၟဝ်တုဲ မဒးတော်ဆရ။

1. ၚုဟ်တိ တန်မၞုံဒၟံၚ်ပ္ဍဲတ္ၚဲပ္တိတ်တြး လိက်လလောၚ်အမိၚ်
2. သတ်ဆု၊သၞေဝ်ကေဝ်ကေုာံကပေါတ်တၞဟ်တံပွမ လီုလာ်ဟောံဗြီု။
3. စရိတ်ပြံၚ်ဆုဲ တံမဒှ်ရ။

နကဵု ဥပဒေတိဗ္ၚတိကၠအ် ၂၀၁၂ ဂှ် ညးဒးဒုၚ်သီတိ ညိမှညံၚ်ဂွိုအ်ဂိဂှ် နူကဵုအလဵုအသဳမဒးဖန်ကဵု သြန်လေဲ ရောၚ်။³³

ပရေၚ် ကမ္ပဏဳသီတိ

ရန်တၟံကဵု “ဖဵုသွက်ညးဍုၚ်ကွာန်” တုဲ နကဵုအခေါၚ်အလဵုအသဳကဵုမ္ဂး ကမ္ပဏီဝွံ သီကေတ်တိမာန် ဒၟံၚ်ရ။^{34 (Land Acquisition Act (1894) §38)}

အခါကမ္ပဏဳ သီတိသာ်ဂှ်မ္ဂး အတိုၚ်နဲအလဵုအသဳ သီတိဂှ်ရ မဒးဒ္ဂေတ်ဗက် နဲလၟေၚ်ကမၠောန်၊ လိက်လလောၚ်အမိၚ်တံ သီုဖအိုတ်ဂှ်ရ။

သွက်သ္ဂောံ ကြတ်ဒၞာ ပရေၚ်သီတိ ဝွံ ပ္တိုန်လိက်ဂရၚ်တေၚ်/လိက်ကြတ်ဒၞာ ဇရေၚ် ဂကောံညးတာလျိုၚ်စဳဇန်ဖန်ဖက်ကွာန်ကေုာံ အရာပ်တံ မွဲကဆံၚ်မာန်ရ။

ယဝ်ရ ကမ္ပဏဳကေုာံ ညးတာလျိုၚ်မဆေၚ်စပ်တံ ဟွံရေၚ်တၠုၚ်ကဵု ဗဗွဲသၞောဝ်မ္ဂး စောဲအမှုလ္တူညးတံ နဂၠံၚ်အမှုဒုဟ်တၚ်၊ နဂၠံၚ်အမှုဓမ္မဝတ် ဂွံဒၟံၚ်ရ။

နကဵုဥပမာတှ်ေ မၞိဟ်မွဲဝွံ နကဵုကသပ်သရာံပါပ် တၞဟ်နသ္ဂောံ ဘဗဟေက်၊ ဂဝဵုဂဝိုက်၊ ကဵုဒဒိုက်စိုတ်တုဲ လုပ်ကၠုၚ်ကၠအ်ညး ဟွံသေၚ်မ္ဂး ဒစဵုဒစးကဵုဥပဒေတုဲ ဆက်မံၚ်ဒၟံၚ်ကၠအ်ညး ဂှ် အာစိုပ်ဒဒှ် အမှုရာဇဝတ်ရ။³⁵

ပွမသ္ကဵုတိ ကၠအ်ညးတၞဟ် မပိုၚ်ပြဳလဝ်သ္ဂောံလီုလာ်ဂှ် မဒှ် အမှု ရာဇဝတ်ရ။³⁶  တၞဟ်နသ္ဂေံာဂွံ သြန်လေဲ နူ ကမ္ပဏဳ မလုတ်လောန်လဝ်ဂှ်မ္ဂး မဒးစောဲအမှု နကဵုဓမ္မဝတ်ရောၚ်။

တၞဟ်နသ္ဂောံစဵုဒၞာကဵုအခေါၚ်အရာ ပိုၚ်ပြဳပိုန်ဒြပ်၊ အခေါၚ်အရာပရေၚ်တိ တံ မာန်ဂှ်တုဲ ပွမၜက်ၜေတ်ကၠုၚ်၊ ပွမသ္ကဵုလီုလာ်ပရေၚ်ပိုၚ်ပြဲတံဂှ် နဒဒှ်ဒုဟ်ရာဇဝတ် ဖျေံစၟတ်လဝ် ဥပဒေ နွံတဴဗွဲမဂၠိုၚ်ရ။

ဟ်မံၚ်ပ္ဍဲတိ လၟုဟ် ဟွံသေၚ်သာ်ဂှ် မၞိဟ်သုၚ်စောဲဒၟံၚ်တိတံဂှ် ညံၚ်ဂွံဗၠးၜးနူပွမဒးဒုၚ်စောဲအမှုရာဇဝတ်ဂှ်တှ်ေ ဒၞာဲတိဇကု ညံၚ်သ္ဂောံနွံကဵုသၞောဝ် ခိုၚ်ၚ်ကၠိုက်က်ဂှ် မဒးကၠောန်လဝ်ထေက်ရ။

ဥပမာတှ်ေ မၞိဟ်မွဲဝွံ နကဵုကသပ်သရာံပါပ် တၞဟ်နသ္ဂောံ ဘဗဟေက်၊ ဂဝဵုဂဝိုက်၊ ကဵုဒဒိုက်စိုတ်တုဲ ပွမလုပ်ကၠုၚ်ကၠအ်ညး ဟွံသေၚ်မ္ဂး ဒစဵုဒစးကဵုဥပဒေတုဲ ဆက်မံၚ်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲကၠအ်ညးဂှ် နကဵုရာဇသာတ်ဇၞော်တှ်ေ မဒှ် အမှုဒုဟ်ရာဇဝတ် ရ။³⁷  နကဵု ရာဇသာတ်ဇၞော်တှ်ေ ပွမပလီုပလာ် တိကၠအ်ညးတၞဟ်မပိုၚ်ပြဳလဝ်ဂှ်လေဝ် မဒှ် အမှုရာဇဝတ်ရ။³⁸

နကဵုဥပဒေဂြိုပ်ဆု ၁၉၉၂ ဂှ်တှ်ေ လုပ်မံၚ်ပ္ဍဲပယျဵုဓနက်ဂြိုပ်ဆုတံ၊ ပွမသ္ကဵုသတ်တိရစ္ဆာန်လွဳလဝ်ပ္ဍဲသ္ၚိတံ လုပ်စသုၚ်တံ ဟွံသေၚ်မ္ဂး ပွမသ္ကဵုလုပ်ၜက်ၜေတ်တံ၊ ပွမဗက်ဂြိုပ်၊ ပွမဗာ်ပသောၚ်သ္အးဇ္ၚး ဟွံသေၚ်မ္ဂး ပွမသ္ကဵုလီုလာ်မ္ဂး မ္ဒးဒုၚ်ဖျေံဒဏ်ထံၚ် ဒဏ်သြန် မာန်ရ။³⁹

ပရေၚ်သီတိ ဟွံသေၚ်မ္ဂး ပရေၚ်ကယျာန်ဓဝါတ်တၞဟ်ဟ်တံဂှ် ညံၚ်ညးသ္အာၚ်သ္ဂောံတီ ဓမံက်ထ္ၜး ဆန္ဒ ၊ သ္ပပေါဲထ္ၜးဆန္ဒ မ္ဂး ဒးဒ္ဂေတ်ဗက် ဥပဒေ မဆေၚ်စပ်ကဵု မၞိဟ်တံပကောံစု ကေုာံ ပရေၚ်မရေၚ်ကွာ်ထ္ၜးဆန္ဒ ဗွဲမၜိုဟ်လလံ (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ် ၂၀၁၄၊ ၂၀၁၆) ဂှ်ရောၚ်။ မဒးဂရၚ်ပ္တီ ပ္တိုန်လဝ်လိက် ကု သ္ကိုပ်ဗၠာဲသၟိၚ် ပွိုၚ်ဍုၚ် မဆေၚ်စပ်တံဂှ်ရောၚ်။⁴⁰

မၞိဟ်ပါလုပ် ပ္ဍဲပေါဲထ္ၜးဆန္ဒတံဂှ် နကဵုဒုဟ်ရာဇသာတ်ဇၞော် မပ္တံကဵု ဒုဟ်အမှု ဖျဝ်ဖျေံဂုဏ်သိက္ခာ⁴¹  ဒုဟ်အမှုသ္ကဵုဖဵုညးဍုၚ်ကွာန်လီုလာ်⁴²  ဒုဟ်အမှုသ္ပကလိုက်ကမဵုထုဲထံၚ်⁴³  ဒးဒုၚ်စောဲစပ်မာန်ဂှ်ရ ညံၚ်သ္ဂောံပါဲဗၠးမာန် သ္ဒးစွံဂရုဗွဲတၟေၚ်တုဲ မ္ဒးကၠောန်သ္ပထေက်ရ။

ညးဗြဴတံလေဝ် တုပ်သၟဟ်ကဵုညးတြုံတံကီု အခေါၚ်ဂွံပိုၚ်ပြဳတိ မနွံရ။ သ္အာၚ်နူဂှ်ပၠန် ပွမပါ်ပါဲဆက်ဆောံ ညးတြုံ ညးဗြဴတံဂှ် နကဵုဥပဒေတန်ဒၟံၚ်ပ္ဍဲဍုၚ်ဗၟာ မဆေဝ်တာလဝ်ရ။⁴⁴

ပ္ဍဲကဵု မူဝါဒ အသုၚ်အစောဲတိ ကၟိန်ဍုၚ်(၂၀၁၆) ဂှ် အကြာညးတြုံ ကေုာံ ညးဗြဴ ဝွံ အခေါၚ်အရာ မဆေၚ်စပ်ကဵုတိ မပ္တံကဵု ပွမပ္တိုန်စရၚ်စၟတ်သမ္တီတိ၊ ပွမဒုၚ်ကေတ်အာဲ၊ ပွမစဳဇန်ဖန်ဖက် တံ တုပ်သၟဟ်ဒၟံၚ်ရ သာ်ဝွံထ္ၜးလဝ်ရ။⁴⁵

ပ္ဍဲကၟိန်သ္ၚိမွဲ ညးဂှ်ဒှ်ဒှ် အခေါၚ်ပ္တိုန်စရၚ်စၟတ်သမ္တီတိ မနွံရ။ ညးက္ဍိုက်က္ဍိုပ်အိန်ထံၚ် ဟွံသေၚ်မ္ဂး ညးတြုံ မှ ကၠောန်ဂွံဟွံသေၚ်။⁴⁶

“ညးက္ဍိုက်က္ဍိုပ် ကၟိန်သ္ၚိ” ဝွံ ညးအာဂတပၠတရဴ ကၟိန်သ္ၚိမွဲ ဒှ်တုဲ သ္ဒးဒှ်ညးတြုံရောၚ်၊ သ္ဒးဒှ်ညးဗြဴရောၚ် တၚ်စၟတ်လဝ်ဟွံမွဲရ။ ⁴⁷

နူကၟိန်သ္ၚိဇကု ဟွံသေၚ် ပူဂဵု နူကဵုကၟိန်သ္ၚိညးတၞဟ်တံလေဝ် ပံၚ်တောဲမွဲကရောံတုဲ ပွမပ္တိုန်စရၚ်စၟတ်သမ္တီတိဂှ် နကဵုသၞောဝ် ဆေဝ်တာလဝ်ဟၟဲရ။

မ္ၚးနူအခေါၚ်ပံၚ်တောဲပိုၚ်ပြဳတိတုဲ အခေါၚ်အရာ မဆေၚ်စပ်ကဵုတိတံဂှ် ညးတြုံ ကေုာံ ညးဗြဴ အခေါၚ်ဒုၚ်စသိုၚ် တုပ်မၞုံဒၟံၚ်ရ။⁴⁸

လ္တူ အခေါၚ်အရာ ပရေၚ်တိ ဗွဲတၟေၚ် ပရေၚ်ဆက်ဒုၚ်စအာဲတံဂှ် ဥပဒေအခိုက်အလေံတံ ပွမအုပ်ဓလီု မၞုံမာန်ရ။^{49 (Burma Laws Act (1898) Art. 13.)}

• Burma Laws Act (1898)
• တၚ်စၞောန်ထ္ၜး ပရေၚ်ကမၠောန်ဂြိုပ်ဆု ဂကောံညးဒေသတံပိုၚ်ဂမၠိုၚ် (၂၀၁၆)
• (၂၀၀၈) တၢ်ဘျၢသဲစးခိၣ်သ့ၣ်
• ကွီၢ်မ့ၣ်သဲစးတၢ်ဘျၢ
• ဥပဒေတိဗ္ၚတိကၠအ် (၂၀၁၂)
• (လိက်လလောၚ်အမိၚ် စၟတ် ၆၂/၂၀၁၂) ဥပဒေနနဲတိဗ္ၚတိကၠအ် ဂမၠိုၚ်
• ဥပဒေ ဂြိုပ်ဆု (၁၉၉၂)
• အာတ်ဥပဒေ ပရေၚ်သီတိ(၁၈၉၄)
• ဥပဒေစဵုဒၞာကဵု ပရေၚ်ဗၠးၜးပူဂဵုကေုာံ ဗဂီုကၠီု ပူဂဵုကုကောန်ကၟိန်ဍုၚ် (၂၀၁၇)
• မူဝါဒ အသုၚ်အစောဲတိကၠအ် ကၟိန်ဍုၚ်(၂၀၁၆)
• ဥပဒေ မဆေၚ်စပ်ကဵု မၞိဟ်တံပကောံစု ကေုာံ ပရေၚ်မရေၚ်ကွာ်ထ္ၜးဆန္ဒ ဗွဲမၜိုဟ်လလံ (၂၀၁၁)
• ရာဇာသာတ်ဇၞော် (၁၈၆၀) (တၚ်ပလေဝ်ပလေတ်၂၀၁၆)
• ဥပဒေစဳရေၚ်ဖန်ဖက် တိဗၠး၊ တိပလး ကေုာံ တိအရိုၚ် (၂၀၁၂)